Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 79

Máhvörn
77
slíkt tilboð er nánast örugglega sadisti og eftir að hafa skotið einn fangann mun
hann einfaldlega skipta um skoðun og segja „Skjóttu annan, þá sleppi ég hinum
átján!“ - og þannig koll af kolli. Eða hyggjum að dæmi Philippu Foot um stjórn-
lausa járnbrautarvagninn sem stefnir á fimm járnbrautarstarfsmenn en farþegi á
brautarpalli getur gripið í neyðarhandfang og beint honum á spor þar sem hann
drepur einn starfsmann. Hvaða brautarstöðvar í hinum raunverulega heimi hafa
slík neyðarhandföng? En þegar nytjastefnumenn hafa maldað í móinn og sagt
„Nei, þessar forsendur ganga ekki upp“ þá stendur aldrei á svarinu: „Það má ekki
breyta dæmisögum; það er gefiö í sögunum að herforinginn segi satt og að hand-
fangið sé þarna!“.
Ég hef stundum lagt þá þraut fyrir nemendur að hugsa sér aðstæður í hinum
raunverulega heimi hversdagslegrar reynslu þar sem sjálfum sér samkvæmum
nytjastefnumanni bæri að drepa sakleysingja með hagsmuni heildarinnar í huga
(eins og er kjarni hins margnefnda „blóravanda"). Nemendum hefur ekki tekist
það - og ég verð að viðurkenna að mér tekst það ekki heldur. Það eru hins vegar
ókjör af slíkum aðstæðum fyrir hendi í „gerviheiminum“ - og fyrir suma nægir sú
staðreynd ein og sér til að forkasta nytjastefnunni.
1.2
Rétt er að upplýsa Jón og lesendur Hugar um að ég hef skipt um skoðun varðandi
greiningu á einni groddalegu kh'pusögunni sem ber á góma í „Af tvennu illu“ og
Jón moðar úr: sögunni um akfeita farþegann sem hægt er að ýta út af brautarpalli
þannig að hann stöðvi ferð stjórnlauss járnbrautarvagns er stefnir á fimm verka-
menn. Ég hef rætt þessa sögu í kennslustundum í mörg ár og nemendur hafa
fyrir löngu sannfært mig um að upphafleg lausn mín á henni hafi verið röng út
frá nytjastefnuforsendum. Það eykur ekki heildarhamingju heimsins þegar til
lengri tíma er litið að fórna „utanbúðarmanni" á vinnustað fyrir hagsmuni „innan-
búðarmanna". Járnbrautarverkamenn taka vissa áhættu með því að ráða sig til
vinnu á járnbrautarteinum: áhættu sem farþegi á brautarstöð hefur ekki gengist
undir. Önnur og almennari leið til að skýra þennan mun væri með tilliti til ólíkra
„áhættusvæða": Það er að öðru jöfnu rangt (þ.e. dregur úr hamingju heimsins) að
fórna hagsmunum einstaklings á lágu áhættusvæði fyrir hagsmuni einstaklinga á
hærra áhættusvæði. Ég fyrirverð mig hálfpartinn fyrir að hafa látið mér yfirsjást
þennan mun á sínum tíma. Leiðrétting mín mun hins vegar ekki gagnast Jóni
mikið þar sem hún er gerð á forsendum nytjastefnunnar sjálfrar. Leiðréttingin
haggar til dæmis ekki greiningu minni á sögunni um járnbrautarvagninn og
handfangið. Að hinum langsóttu forsendum þeirrar sögu gefnum væri hiklaust
rétt, samkvæmt nytjastefunni, að beina vagninum inn á spor þar sem hann grand-
ar einum verkamanni í stað fimm, enda eru bæði einstaklingurinn og fimmmenn-
ingarnir þar upphaflega á sama „áhættusvæði".
Samkvæmt nytjastefnunni, segi ég, en hvaða nytjastefnu? Eins og Jón reifar
réttilega eru til ýmis afbrigði nytjastefnu. Það frægasta er ef til vill afbrigði Mills: