Hugur - 01.01.2007, Síða 165

Milli Guðs ogjjöldans
163
að fyrirlitning á í]öldanum þurfi hvorki að beinast gegn ákveðnum hópum né að
vera illa meint. Menn hafi
þegið innblástur og hvatningu frá skrifum ólíkra hugsuða um hjörðina,
enda þarf hún ekki að vera illkvittin; hún beinist gegn lífsmáta sem nán-
ast öllum mönnum hættir til að taka upp en hafa þó sjálfir, á sínum betri
augnablikum, ímugust á. Okkur hœttir til að samþykkja hugsunarlaust
skoðanir annarra og við erum iðulega of löt til að skoða og rannsaka
málin sjálf. Hugsuðurinn talar þá ekki til okkar sem meðlima eða fasta-
fulltrúa í tilteknum hópi (alþýðumanna, verkamanna, fræðimanna eða
samborgara) heldur sem einstaklinga sem geta breytt lífi sínu með með-
vituðum hætti. Grundvöllur slíkrar gagnrýni er að einstaklingurinn get-
ur sjálfur sagt skilið við hjörðina með því að breyta hugsunarhætti sínum
eða lífsmáta, og gagnrýni hugsuðarins er ávallt beint til slíkra einstakl-
inga, aldrei til hópsins. Einstaklingurinn tilheyrir því ekki hjörð, fjöld-
anum eða lýðnum vegna þess að hann sé í fjölmennum hópi, eða fjöl-
mennasta hópnum, heldur til dæmis sökum þess að hann skortir dug og
dirfsku til að nota eigið vit án handleiðslu annarra (eins og Immanuel
Kant hélt fram) (FA 21).
Þegar hér er komið sögu ætti lesandanum óðum að verða ljóst að óþarfi sé að líta
fyrirlitningu hinna ótímabæru á fjöldanum gagnrýnu auga þar eð hún er að end-
ingu ekki annað en eins konar upplýsing að hætti Kants. Meinyrðin um fjöldann
eru með öðrum orðum tilraun til að losa, með orðum Kants, manninn „úr viðjum
þess ósjálfræðis sem hann á sjálfur sök á.“251 útleggingu Róberts reynist fyrir-
litning Thoreaus á fjöldanum vera í anda Kants og upplýsingarinnar, eins og
afstaða Nietzsches í þriðju Otímabæru hugleiðingunni.2b Vilhjálmi, sem segja má
að sé einhvers konar upplýsingarsinni í anda Kants, hefúr með öðrum orðum yf-
irsést að fyrirlitningin á fjöldanum, lýðnum og hjörðinni er að endingu dulbúin
kantísk upplýsing. Vilhjálmur kynni hins vegar að spyrja sig hvers vegna Kant,
sem lætur sér nægja að tala án fyrirlitningar um „meirihluta manna“, noti sjaldn-
ast slíkt orðalag ef hann er í raun að segja hið sama og hinir ótímabæru hugsuðir
19. aldar.
Upplýsingartexti Kants virðist hvað þetta varðar nær orðavali sjónvarpssálfræð-
ingsins dr. Phillips C. McGraw en hinum ótímabæru hugsuðum 19. aldar: „Eftir
því sem ég best veit notar dr. Phil [...] ekki orðin hjörð eða lýður [...] til að láta í
ljós gagnrýni sína og ef til vill er það til marks um hve erfitt er að nota þessi orð
til að gagnrýna nútíma lýðræðissamfélög. Gagnrýnin er engu að síður oft mjög
lík gagnrýni Thoreaus." (FA 226) Umfjöllun um dr. Phil er að finna í grein eftir
Róbert Jack sem virðist ekki finna hjá sér þörf til að grípa til fyrrnefndra hrakyrða
til að vekja fólk úr lífsdoða.27 Jón A. Kalmansson hefúr aftur á móti svipaða af-
25 Immanuel Kant, „Svar við spurningunni: Hvað er upplýsing?", Anna Þorsteinsdóttir og Elna Katrín Jónsdóttir
þýddu, Skímir, 167. árg., haust 1993, s. 379.
Sjá Róbert H. Haraldsson, PlottingAgainst a Lie, s. m.
27 Róbert Jack, „Heimspeki og sjálfshjálp. Sókrates og Dr. Phil sem starfsbræður", Hugur 16/2004,s-120-137.