Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 39

Um mælikvarðann á smekk
37
Því er það svo að enda þótt meginreglur smekks séu almennar og næstum, þó
ekki alfarið, hinar sömu hjá öllum mönnum, þá eru samt fáir hæfir til að fella
dóm um hvaða listaverk sem er eða fá sína eigin skoðun viðurkennda sem mæli-
kvarða á fegurð. Líífæri innri skynjunar eru sjaldan svo fullkomin að þau leyfi
hinum almennu reglum að njóta sín til fulls og framkalla tilfinningu sem sam-
svarar þessum reglum. Annaðhvort líða þau fyrir einhvern galla eða eru veikluð af
einhverri truflun, og með því móti vekja þau kennd sem kafla má ranga. Þegar
gagnrýnandinn hefur ekkert næmi dæmir hann án þess að gera nokkurn greinar-
mun og verður aðeins fyrir áhrifum frá hinum grófari og áþreifanlegri eigin-
leikum viðfangsefnisins. Fínni dráttunum er ekki veitt eftirtekt og þeir eru virtir
að vettugi. Þar sem þjálfun hjálpar honum ekki fylgir dómi hans ruglingur og hik.
Þar sem enginn samanburður hefur átt sér stað eru það hinar ómerkilegustu
fegurðareigindir, sem frekar eiga skflið að kaflast gallar, sem vekja aðdáun hans.
Þar sem hann er undir áhrifum fordóma brenglast allar náttúrlegar kenndir hans.
Þar sem dómgreind skortir er hann ekki hæfur til að greina fegurðareigindir
skipulags og rökleiðslu sem eru þær æðstu og ágætustu. Þorri manna líður fyrir
einn eða annan af þessum annmörkum, og þess vegna er sannur dómari í hinum
fegurri listum sagður vera, jafnvel á hinum siðfáguðustu tímum, svo fágæt mann-
gerð. Einungis skörp dómgreind, sameinuð næmri tilfinningu, þroskuð með æf-
ingu, fuflkomnuð með samanburði og hreinsuð af öllum fordómum, getur veitt
gagnrýnendum tilkall til að vera þessi dýrmæta manngerð. Og sameiginlegur
dómur slíkra manna, hvar sem þá er að finna, er hinn rétti mæflkvarði á smekk og
fegurð.
En hvar er slíka gagnrýnendur að finna? Á hvaða einkennum skal þekkja þá?
Hvernig á að greina þá frá þeim sem sigla undir folsku flaggi? Þessar spurningar
eru óþægilegar og virðast varpa okkur aftur út í sömu óvissuna sem við höfum
leitast við að losa okkur úr í þessari ritgerð.
En ef við hugleiðum málið á réttan hátt þá eru þetta spurningar um staðreynd-
ir, ekki um tilfinningar. Hvort einhver tiltekinn einstaklingur sé gæddur góðri
dómgreind og næmu ímyndunarafli, og sé laus við fordóma, kann oft að vera
ágreiningsefnið og líklegt til mikilla rökræðna og rannsókna: en að slík manngerð
sé dýrmæt og lofsverð mun vera sameiginlegt álit allra. Þegar þessar efasemdir
koma fyrir geta menn ekki gert neitt meira en í öðrum umdeilanlegum spurn-
ingum sem eru lagðar fyrir skilninginn: Þeir verða að koma fram með bestu rökin
sem þeir geta látið sér detta í hug; þeir verða að viðurkenna að réttur og ótvíræður
mælikvarði sé til einhvers staðar, nefnilega raunveruleg tilvera og staðreynd. Og
þeir verða að sýna þeim umburðarlyndi sem eru ósammála þeim um skírskotun
til þessa mælikvarða. Það nægir í þessu samhengi að við höfúm sannað að ekki
hafa allir einstaklingar jafngóðan smekk og að smekkur sumra manna almennt,
hversu erfitt sem er að velja þá sérstaklega, muni vera að aflra áliti betri en ann-
arra.
En í raun og veru er vandinn að finna mælikvarðann á smekk, jafnvel í ein-
stökum atriðum, ekki eins mikill og látið er í veðri vaka. Enda þótt við kunnum,
fræðilega séð, fúslega að viðurkenna ákveðinn mælikvarða í vísindum og afneita