Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 151

Otti á tímum öryggis
149
anber höfnun hippakynslóðarinnar á „lífsgæðakapphlaupinu". Að hætti Bourdieus
mætti segja að þeir sem bjuggu yfir miklu menningarauðmagni í nútímanum hafi
haft góða möguleika á að hafna andlausri neyslu sem byggist á efnahagslegu
auðmagni. Annars vegar vegna þess að oft höfðu menningarvitar ekki úr miklu
efnahagslegu auðmagni að spila, hins vegar vegna þess að úr þessari neyð gerir
mennta- og menningaraðallinn dygð sem greinir þá frá hinni fjölmennu milli-
stétt og hinum menningarlausu nýríku. Neysluþarfirnar voru því menningaraðl-
inum að einhverju leyti framandi þar sem þær voru skynjaðar sem hluti af neyslu-
venjum og neysluhyggju „pöpulsins" og því ekki menningaraðlinum sæmandi.49
Hin nýju svæði kapítalískrar útþenslu í eftirnútímanum byggja á allt annarri
rökvísi vara, þarfa og fullnægingar þeirra:
Hungur er hægt að seðja, fullnægja má þörfum, en áhættur siðmenn-
ingarinnar eru botnlaus tunna eftirspurnar, óseðjandi, endalausar, sjálfs-
framleiðnar. Maður gæti tekið undir með [þýska félagsfræðingnum
Niklas] Luhmann og sagt að með tilkomu áhætta verði efnahagskerfið
„sjálf-hverft“, það er óháð þeim mannlegu þörfum sem umlykja það og
fullnægingu þeirra.50
Varan sem framleidd er á þessum nýju svæðum útþenslúnnar í eftirnútímanum
fúllnægir ekki þörfúm. Tómarúm eftirspurnar hverfur. Eftirspurnin er stöðug þar
sem kaup og neysla vörunnar fúllnægja ekki þörfinni sem býr að baki neyslunni
heldur endurframleiða hana þannig að hún verður að neyslu lokinni jafnvel enn
sterkari en fyrr. Neyslu staklingsins á vörunni fylgir aukin yfirvegun og meðvit-
und um vöntunina sem umlykur vöruna. Leiðum hugann að frelsisneyslu sem
getið var í lífvaldskaflanum hér á undan. Er hægt að fullnægja frelsisþörfinni?
Hvenær er maður nógu frjáls? Frelsið er selt sem lífsstíll og sem slíkt tekur það
engan enda. Auglýsingarnar sem fyrr var imprað á tengdu vörurnar ímynd frels-
isins og þegar neysla þeirra tekur enda þrýtur einnig frelsið sem var bundið þeim:
,,frelsi“ krefst í dag stöðugrar neyslu. Við skulum taka tvö dæmi til viðbótar, ann-
ars vegar af heilsuneyslu og hins vegar af öryggisneyslu.
Heilsa er svæði sem lá í velferðarsamfélögum nútímans að mestu handan hins
frjálsa markaðar. Jafnvel í Bandaríkjunum, sem seint verða borin saman við vel-
ferðarsamfélög Norður-Evrópu, tilheyrði heilsa ekki venjulegum markaðssam-
skiptum sem fýlgja vörunni. Heilsa var bundin upplýsingunni og mannhelgi
49 Algengt er að andans fulltrúar á borð við heimspekinga gagnrýni „neysluhyggju" og „efnishyggju" án þess að
félagslegar forsendar sh'krar andlegrar afstöðu til samfélagsins séu dregnar inn í myndina. Þannig hafa íslenskir
siðfræðingar verið iðnir við að gagnrýna neysluhyggju sem fæstir andans menn aðhyllast. Gagnrýni af þessu
tagi er markviss hjá kirkjunnar mönnum að því leyti sem efnishyggjan er álitin leiða til þess að fólk sýni Guði
og andlegum trúargildum minni áhuga. Hins vegar er hætt við því að guðlaus gagnrýni siðfræðinnar gegni
að endingu aðallega því hlutverki að upphefja h'fsstíl menntamanna og aðgreina þá frá „menningarsnauðum"
hópum samfélagsins frekar en að ráðist sé að rótum neysluhyggjunnar sem er óaðskiljanleg hagsmunum hins
kapítah'ska hagkerfis. Um vanmátt siðfræðilegrar samfélagsrýni má lesa í grein minni „Af nýju h'fvaldi" og
ritdómi mínum „Menningargreiningin bíður“, Hugur, 17. ár, 2005, s. 211-214.
5° Ulrich Beck, Risk Society, s. 23.