Hugur - 01.01.2007, Side 47

Tilraun um tilfinningar
45
Hugsast gæti að hún hafi misskilið merkingu orðsins „reiði“ og haldið að það
þýddi „árásargirni“ eða „neikvæðar hugsanir" (þetta er mín viðbót við spekimál
vitskenningarsmiða). Hún finnur sjálfsagt einhvern æsing innra með sér en hann
er ekki réttnefnd „reiði“.4
Þá spyr athugull lesandi hvar hola beri gleði og þunglyndi niður í kvíar vits-
kenningarsinna. Slíkar tilfinningar eru tæpast einfaldar kenndir og til að gera illt
verra hafa þær engin eiginleg viðföng. Menn eru bara svona sisona glaðir eða
niðri í kjallara án nokkurrar sérstakrar ástæðu. Þýðir þetta að vitskenningin sé
röng? Oldungis ekki, segir vitskenningarsmiðurinn Robert Solomon. Hann segir
að þessar tilfinningar séu stemningar (e. moods) sem séu alhæfðar geðshræringar.
Menn gleðjast yfirleitt yfir einhverju af einhverjum sökum. Gerist slíkt trekk í
trekk þá er sem gleðin rífi sig lausa frá viðföngunum og verði að stöðugu ástandi
hins glaðbeitta (Solomon 1976:132).
II
Sumir segja að lítið vit sé í vitskenningunni og víst er að hún hefur ýmsa galla.
Lítum nú á gagnrýnina í eftirfarandi röð: a) Menn geta haft geðshræringar gegn
betri vitund; b) sumir gagnrýnendur segja að til séu sjálfsprottnar gerðir hræðslu
og reiði sem vart hafa með rök og skynsemi að gera; c) sumir fræðimenn segja að
tilfinningar séu einfaldlega efnisleg ferli; d) aðrir segja að það sem við köllum
„tilfinningu“ sé tvö eða þrjú óskyld fyrirbæri; e) enn aðrir (undirritaður þar með
talinn) segja að ekki sé hægt að draga allar geðshræringar upp á eina seil.
a) Geðshræringar gegn betri vitund'. Stína veit að köngulær eru öldungis mein-
lausar en samt grípur hana ofsahræðsla í hvert sinn sem hún sér slíkt kvikindi.
Hún þráir að köngulóin hverfi þótt hún viti mætavel að skordýrið sé meinleysis-
grey. Seint myndi hún Stína mín söngla „könguló, könguló, vísaðu mér á berja-
mó“. Hvað sem sönglist Kristínar líður þá hyggst ég bíða með að ræða vanda
hennar þangað til í kafla III þar sem ég kynni lausn konstrúalismans á honum.
b) Rakalaus reiði: Staðreyndin er sú að menn geta skyndilega orðið svo reiðir að
æði renni á þá og þeir viti vart af sér. Og menn geta lamast af ofsahræðslu, lítið vit
er í slíkri lömun. Reyndar útiloka ég ekki þann möguleika að við verðum að gera
ráð fyrir að einhvers konar vit sé f þess lags sjálfsprottnum geðshræringum til að
geta gefið þeim auðkenni á borð við „hræðsla" og „reiði“. Það er sem hinn ofsa-
hræddi hafi rök fyrir hræðslu sinni þótt hann strangt tekið hafi það ekki. An þess
að gera ráð fyrir einhvers konar rökum getum við ekki sagt manninn hræddan. En
eins og gefið var í skyn er ég hreint ekki viss um þetta.
c) Tilfinning bara í taugunum\ Náttúruhyggjumenn eru ekki ginnkeyptir fyrir
vitskenningunni. Sumir þeirra eyða vart orðum á hana, og nægir þar að nefna
portúgalska taugalíffræðinginn Antonio Damasio. Hann hefur dustað rykið af
kennisetningu þeirra Williams James og Carls Georgs Lange sem lcveður á um
að tilfinningar séu skynjun heilans á líkamanum. Sársauki er einfaldlega það að
4 Lærðir menn heyra hér bergmál frá Anthony Kenny. Þeim hefur ekki misheyrst, sbr. Kenny 1963: 68-69.