Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 52

50
Stefán Snævarr
andlit í skýi eða Jastrow-mynd (héraandarmynd). Slík mynd er tvíræð, hana má
skynja sem mynd af héra eða mynd af önd. Samt vitum við mætavel að strikin á
blaðinu eða töflunni eru ekki annað hvort héra- eða andarmynd. Við trúum því
heldur ekki að það sé raunveruleg andlitsmynd í skýjunum. Þrátt íyrir það sjáum
við andlit. Með sama hætti trúir Stína því ekki að köngulær séu hættulegar, samt
upplifir hún þær sem hættu.8 Skoðun hennar skiptir ekki sköpum.
Lítum nánar á konstrúölin hans Roberts. Tilfinningaleg konstrúöl hafa þau
einkenni að byggja á áhygð (Roberts talar um „concern based construals“). Ef við
syrgjum einhvern þá konstrúerum við viðkomandi sem okkur mikilvæga veru er
glatast hafi að eilífu. Um leið er þessi áhygð hluti af konstrúalinu. Við sjáum
(skiljum) hið glataða viðfang (veruna) í ljósi mikilvægis þess fyrir okkur. Þegar
Stína hin köngulóarfælna konstrúerar köngulær sem hættulegar gerir hún það í
ljósi umhyggju sinnar fyrir eigin velferð. Ahygð hennar er þessi umhyggja, áhygð
syrgjandans er mikilvægi hinnar látnu persónu.
Það er meira en lítið til í þessari greiningu. En gallinn er sá að Roberts van-
metur hlut skoðana í geðshræringum. Stína verður að vera þeirrar skoðunar að
hún sjái könguló ef hræðsla hennar er réttnefnd „hræðsla-við-könguló“. Hugsum
okkur að hún uppgötvi að það sem hún hélt að hefði verið títtnefnt skorkvikindi
var gúmmíkönguló. Ef hún heldur áfram að vera hrædd við þetta viðfang eftir að
sannleikurinn kom í ljós þá verður hræðslan ekki kölluð „hræðsla við könguló".
Hér er á ferðinni önnur gerð hræðslu, kannski „hræðsla-við-gúmmíköngulær“.
En athugið að hræðslan sem slík er byggð á konstrúali. Skoðanir gefa henni
nánari auðkenni, ekki bara sem „hræðsla-við-gúmmíköngulær“, heldur líka sem
„óskynsamleg hræðsla". Sú staðreynd að það er firra að trúa því að köngulær séu
hættulegar gerir hræðsluna óskynsamlega. Sá eiginleiki þessarar skoðunar á
köngulóm að vera út í hött gefur hræðslunni þessi auðkenni. Eftir stendur að
hræðslan sem slík er sköpunarverk áhygðarbundins konstrúals.
Kristján Kristjánsson hefur teflt fram máttugum rökum gegn konstrúalisman-
um. Hann segir að óskynsamlegar tilfinningar byggi á ómeðvituðum skoðunum.
Kristín hin köngulóarfælna trúir því innst inni að köngulær séu hættulegar þótt
hún sé ekki meðvituð um þessa skoðun sína. Ennfremur segir Kristján að ekki sé
sérlega frjótt að gera ráð fyrir tilveru konstrúala. Þau virðist vera millitegund milli
skýrra skynjana og óljósra skoðana. En er ekki óþarft að gera ráð fyrir slíkri milli-
tegund, er ekki kostur að nota sem fæst hugtök? spyr akureyrski heimspekingur-
inn (Kristján Kristjánsson 2002: 31-33, ennfremur Kristján Kristjánsson 1997:
80-83). Mitt svar er eftirfarandi: I fyrsta lagi verður Kristján að gera betur en að
vísa til þess að ekki er gott að burðast með of mörg hugtök. Gæti ekki hugsast að
stundum verðum við axla slíka hugtakabyrði?
I öðru lagi bendir margt til þess að ekki séu nákvæm skil milli skynjana og
skoðana. Hvar nákvæmlega endar skynjunin og hvar byrjar hugsunin þegar fólk
fær afbrýðisemisköst? Hvar endar skynjun barnsins á hundinum og hvar byrjar sú
skoðun að það sem það skynji sé hundur? Til að geta skynjað hund verður maður
8 Þessar pælingar eru reyndar ættaðar frá Cheshire Calhoun eins og dæmið um köngulóarfælnu konuna.
Calhoun hugsar með líkum hætti og Roberts en varð líklega fyrri til (Calhoun 1984:327-42).