Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Side 38

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
version í sálarfræði, er þar útskýrt sem yfirfœrsla
geðrœns vanda í líkamleg einkenni. Nafnorðið dis-
order er meðal annars þýtt með orðunum kvilli,
veila eða truflun og sögnin to disorder með ís-
lensku sögnunum rugla, raska og trufla. Ekki virð-
ist þó neitt betra að nota þessar þýðingar í sam-
setningar til að tákna conversion disorder, til dæmis
með heitunum umbreytingarkvilli eða yfirfœrslu-
veila. Raunar læðist að manni sá grunur að soma-
tization disorder og conversion disorder séu ekki
sérlega góð heiti fyrir þau hugtök, sem lýst hefur
verið hér að ofan og í fyrri pistli, og er þá varla við
að búast að beinar þýðingar verði góðar!
Miðtaugakerfið
I febrúarpistlinum var sagt frá því að vinnu við þýð-
ingu á Nomina Anatomica væri að ljúka. Af því
tilefni verða birt hér nokkur orð úr því safni.
Encephalon kallast heili en cerebrum hjarni
eða stóri heili og cerebellum hnykill eða litli heili.
Hemispherium verður hvel hvort sem vísað er í
hjarnahvel eða hnykilhvel. I heilanum eru svo
nokkur heilahólf eða heilahol (ventriculi) og eru
þau klædd þelju (ependyma) á innra borði. Á ytra
borði eru hins vegar hinar gamalþekktu heila-
himnur (meninges), sem nú ber að kalla mengi.
Heilahimnurnar eru bast (dura mater), skúm
(arachnoidea mater), og reifar (pia mater). Grá-
fylla og hvítfylla eru nokkuð liprar þýðingar á
substantia grisea og substantia alba. Hins vegar á
undirritaður erfitt með að venjast heitinu blað
fyrir lobus, hvort sem um er að ræða heila eða
lunga. Víst verður að viðurkenna að ennisblað
(lobus frontalis) er lipurt heiti, en eftir stendur
óljós tilfinning um að heilablað sé meira en blað í
bók. Sumir læknar kalla lungnahlutana lappa, en
er heilanum ekki óvirðing gerð með því að tala um
hnakkalappai
Á yfirborði hjarna er börkurinn (cortex) með
gárum (gyri), glufum (fissurae) og skorum (sulci).
Heilabrú (pons), mœna (medulla spinalis) og
mœnukylfa (medulla oblongata) eru á sínum stað,
en fram til næsta pistils geta menn velt því fyrir sér
hvar finna megi semju og hjásemju.
FL1992; 10(4): 4
Semja og hjásemja
í SÍÐASTA PISTLI VORU TILGREIND NOKKUR
dæmi um íslenskun fræðiorða úr mið-
taugakerfinu og í lok pistils voru nefndar til
sögunnar semja og hjásemja.
í neðanmálsgrein á bls. 147 í 2. útgáfu Islenzkra
líffæraheita Guðmundar Hannessonar segir orð-
rétt: „Nafnorðið semja er ekki til ímálinu, en Hall-
dór Halldórsson docent kastaði þessu nýyrði fram
við mig. íslenzk heiti á sympathia byrja á „sam“ s.s.
samúð, samhyggð og samkennd og systema nervos-
um sympathicum hefur verið nefnt samkenndar-
taugar og samlíðunartaugakerfi. Af „sam“ og lík-
ingu við skreyja er semja dregið. Ég heftekið það
upp í merkingunni sympathicus vegna nauðsynjar
á að fá munntamt, stutt orð á þessu heiti, sem jafn-
framt vœri auðvelt að nota í afleiddum myndum.
Hnoðataug, hnoðtaug, hnútataug og fléttutaug, sem
notuð hafa verið um n. sympathicus eru ekki sér-
kennandi fyrir þessa taug eina og hafa þann ann-
marka, að hnoða, hnoð o. s. frv. geta ekki staðið ein
sér fyrir sympathicus, því að þá hafa þau allt aðra
merkingu. “
Taugakerfi 5
Taugakerfinu (systema nervosum) er oftast skipt í
tvær megindeildir: miðtaugakerfi (pars centralis eða
systema nervosum centrale) og úttaugakerfi (pars
peripherica eða systema nervosum peripherica).
Nomina Anatomica bætir við þriðju deildinni, sjálf-
virka taugakerfinu (systema nervosum autonomic-
um), sem sumar aðrar heimildir telja hluta af úttauga-
kerfi og nefna sjálfvirkan hluta (pars autonomica).
Lýsingarorðið autonomos er komið úr grísku þar
sem forskeytið auto- merkir sjálf, eigin- eða sam-, en
nomos vísar í lögmál eða lög. Sá sem er autonomos
lýtur því eigin lögmálum eða lögum, stjómar sér sjálfur,
er sjálfstæður, óháður öðrum eða sjálfur virkur.
Systema autonomicum hefur ýmist verið kallað
sjálfvirka kerfið eða ósjálfráða kerfið. Þetta hefur
stundum vafist fyrir nemendum í líffærafræði, því
að fyrra heitið vísar í „sjálf“ kerfisins, það er að
kerfið hafi eigin virkni og stjórni sjálft, en síðara
heitið vísar í „sjálf“ mannsins, það er að kerfið sé
óháð vilja mannsins og að meðvitað ráði hann ekki
starfsemi þess. Tilraunir með lífræna afturverkun
(biofeedback) hafa þó bent til ýmis konar vilja-
stjórnunar, en það er önnur saga!
Meginhlutar sjálfvirka kerfisins eru semja eða
semjuhluti (pars sympathica) og hjásemja eða
hjásemjuhluti (pars parasympathica). Forskeytið
para- er komið úr grísku og merkir meðfram, hjá
eða nœrri, og í líffærafræðiheitunum hefur verið
farin sú leið að samræma þýðingar, eftir því sem
kostur er, með forskeytinu hjá-, samanber hjámið-
lœgur (paracentral) og hjákjarni (paranucleus). í
fyrstu útgáfu íðorðasafns lækna er þessi samræm-
ing hins vegar mun styttra á veg komin.
Semja og hjásemja eru stutt og lipur orð, þó
38 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87