Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Page 52

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Það er hins vegar ekki fræðiheiti, sem læknar ættu
að taka sér í munn, þegar þeir ræða við sjúklinga
sína, nema fullvíst sé að brennivínið sé raunveru-
lega orsakaþáttur í hverju tilviki.
Smásjá, stórsjá
Smásjár (E. microscope) eru vel þekkt rannsóknar-
tæki, sem notuð eru við skoðun smárra hluta. Báðir
orðhlularnir eru komnir úr grísku, af lýsingarorðinu
mikros sem merkir smár og sögninni skopeo (skop-
ein, sjá síðar) sem merkir að skoða eða horfa á eitt-
hvað. Algengust er hin svonefnda Ijóssmásjá, sem er
nærri 400 ára gömul uppfinning, en í henni eru not-
aðar bylgjur hins sýnilega ljóss til að gera viðfangið
sýnilegt mannlegu auga. Stækkunargler ljóssmásjár-
innar gefa stækkun sem er á bilinu 250- til þúsund-
föld. Þvermál þess sem skoðað er í einu, þvermál
hvers sjónsviðs, er hins vegar minna en 10 millímetrar
við minnstu stækkun og fer minnkandi eftir því sem
valdar eru öflugri linsur og meiri stækkun. Til dæmis
er það ekki nema hálfur millímetri við 400-falda
stækkun.
Smásjáin er sem sagt notuð til að skoða það
sem smátt er. Lýsingarorðið smár þarfnast hins
vegar viðmiðunar til þess að merkingin verði ein-
hlít, til þess að víst sé hversu smátt hið tilvísaða
viðfangsefni er. Þetta kemur vel í ljós þegar litið er
á rannsóknartæki, sem stundum er nefnt stórsjá
(E. macroscope). Það er notað til að skoða stærri
viðfangsefni en hefðbundnar smásjár ráða við og
hefur sjónsvið sem oft er á bilinu frá fjórum millí-
metrum til fjögurra sentímetra. Þetta tæki er notað
á rannsóknarstofum í vefjameinafræði til að skoða
yfirborð vefjasýna eða sjúkra líffæra á svipaðan
hátt og stækkunargler, en með stækkun sem
gjarnan er frá tvöfaldri til fertugfaldrar. I saman-
burði við hefðbundnar smásjár er tækið því oft
nefnt stórsjá. Tæki sem gefa sambærilega stækkun
og eru notuð á sjúkrahúsum við sérstakar skurð-
aðgerðir, smásjáraðgerðir (E. microsurgery), eru
hins vegar nefnd smásjár. I réttu samhengi veldur
þetta engum vandræðum og því verður ekki annað
sagt, en að smásjá hafi upphaflega verið (og sé
enn!) gott íslenskt heiti á tæki til að skoða við-
fangsefni af ofangreindri stærð. Heitið stórsjá
hefur hins vegar ekki öðlast eins almenna viður-
kenningu og vel má vera að það megi einnig nota
um önnur tæki á öðrum og stærri sviðum!
Örsjá
Þegar rafeindasmásjáin (E. electron microscope) var
fundin upp, fyrir um það bil 60 árum, opnaðist sýn til
enn smærri viðfangsefna. Sú stækkun sem fæst í þessu
tæki er oftast á bilinu 1000- til 50.000-föld, en getur
orðið allt að 200.000-föld. Þvermál þess, sem hægt er
að skoða í einu sjónsviði, er tilsvarandi minna, oftast
örlítið brot úr millímetra. Meðan heil fruma er
minnsta viðfangsefni ljóssmásjárinnar verða frumu-
líffæri og jafnvel hlutar þeirra helstu viðfangsefni raf-
eindasmásjárinnar. Þetta tæki hefur því af sumum
verið kallað örsjá, sem væntanlega er stytting úr
örsmásjá.
Spyrja má hvort sé betra heiti, örsjá eða raf-
eindasmásjá. Annað vísar í gerð tækisins en hitt í
stærð viðfangsefnis. Annað er stutt og þjált en hitt
langt og stirðlegt. Rafeindasmásjá má að sjálf-
sögðu stytta í rafsjá í réttu samhengi, en gæta verður
að því að heitið rafsjá er notað í rafmagnsfræði um
annars konar tæki. Undirritaður hefur notað þessi
heiti nokkurn veginn jöfnum höndum við starf í
sérgrein sinni og við kennslu háskólanemenda og
telur þau öll eiga rétt á sér. Örsjáin er þó sennilega
í mestum metum, en hvað verður þá til ráða í orða-
smíð ef einhver finnur upp „sjá“ til að skoða enn
smærri agnir?
FL 1993; 11(9): 6
Þarmahreyfilyf
Asgeir Theódórs, læknir, hringdi seint í
vetur og var þá að fást við þýðingar á heitum
nokkurra lyfjaflokka sem hafa áhrif á
þarmahreyfingar. Ekki hefur enn gefist ráðrúm til að
taka málið til rækilegrar skoðunar, en fyrsta
hugmyndin er sú að heitið þarmahreyfilyf verði
allsherjar samheiti á slíkum lyfjum. Rétt er að minna
á að Islensk orðabók Menningarsjóðs og Iðorðasafn
lækna gera ráð fyrir að eintöluorðin þarmur og görn
séu samheiti. Þess vegna mætti fullt eins vel nota
heitið garnahreyfilyf um slík lyf. Máltilfinning
undirritaðs er þó á þann veg að þarmur sé heldur
formlegra og virðulegra heiti en göm og því kýs hann
það fyrrnefnda sem fræðiheiti. Síðan má setja saman
heiti á undirflokka þarmahreyfilyfja. Lyf, sem örvar
þarmahreyfingar, gæti fengið flokksheitið hreyfiörvi
(ft. hreyfiörvar) og lyf, sem dregur úr
þarmahreyfingum mætli nefnast hreyfihemill (ft.
hreyfihemlar). Lyf, sem samhæfir (samstillir) þarma-
hreyfingar, mætti á svipaðan hátt nefnast hreyfistillir
(ft. hreyfistillar).
Geöfræöiorö
Karl Strand, fyrrum yfirlæknir á geðdeild Borgar-
52 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87