Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Side 77

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
fyrirbæri og Zollinger-Ellison heilkenni. Enn
fremur skal sleppa eignarfalls-„s“-i þar sem rík
hefð er fyrir slíku, til dæmis Gram-Iitun og Gram-
jákvæður. Vera má að þessar einföldu reglur nái
Röntgenfræði
I SIÐASTA PISTLI VAR RÆTT NOKKUÐ UM
stefnu Orðanefndar læknafélaganna varð-
andi nafnheiti (eponym), fræðiheiti dregin
af nafni, oftast nafni þess manns sem fyrstur lýsti
fyrirbærinu. Gert er ráð fyrir að erlenda nafnið verði
ritað með stórum staf og sínum upphaflega rithætti
og að oftast fylgi eignarfalls-„s“. Stundum gerist það
þó að nafnheiti er algjörlega innlimað í fræðimálið og
tapar bæði stóra stafnum og eignarfallinu.
Meðal heita, sem náð hafa slíkri fótfestu í er-
lendu og íslensku fræðimáli, eru þau sem dregin
eru af nafni þýska eðlisfræðingsins Wilhelm
Roentgen, svo sem í orðunum röntgengeisli. og
röntgcnniynd. Enskar og amerískar læknisfræði-
orðabækur vísa þó gjarnan í heiti sem hefjast á
radio- í stað roentgen- og telja þau heppilegri.
Nefna má radiology, radiologist og radiography.
Radius er latneskt orð sem merkir stafur, stika,
teinn eða geisli. Iðorðasafn lækna hefur að nokkru
farið bil beggja og birtir til dæmis öll uppflettiorðin
roentgenogram, radiogram, roentgenograph og
radiograph, en vísar í radiograph sem heppilegasta
heitið og gefur þar íslensku þýðinguna röntgen-
mynd. Ljóst er þó að orðhlutarnir radio- og
roentgen- eru ekki sömu merkingar, sá fyrri er víð-
tækari og getur vísað til fleiri geisla en röntgen-
geisla. Vera má því að tímabært sé orðið að endur-
skoða og samræma ýmis heiti í röntgenfræði.
Geislafræði
Vekja má athygli á því að fræðigreinin radiology er í
Iðorðasafninu einungis nefnd geislalœknisfrœði.
Margar erlendar læknisfræðiorðabækur gera hins
vegar grein fyrir því að heitið radiology megi annars
vegar nota um þá grein eðlisfræði sem nefna má
geislaeðlisfrœði og hins vegar um þá grein læknis-
fræði sem nefnd er á íslensku geislalœknisfrœði eða
röntgenlœknisfrœði. Bein orðhlutaþýðing á radiology
er þó geislafræði, sem ef lil vill ber þá að nota sem
yfirheiti, þannig að geislafræði megi skipta í geisla-
eðlisfræði, geislalæknisfræði og fleiri undirgreinar.
Rétt er einnig að vekja athygli á þýðingum íð-
orðasafnsins á heitunum radiologist, geislalœknir,
og radiographer. röntgentœknir. Þetta er gert í
samræmi við skilgreiningar erlendra læknisfræði-
orðabóka. Radiologist er lœknir, sem hlotið hefur
þjálfun í notkun geisla við greiningu og meðferð
sjúkdóma, en radiographer er tœknifrœðingur, sem
ekki til allra þeirra tilvika, sem fyrir kunna að
koma, og því væri æskilegt að læknar kæmu frávik-
um á framfæri við Orðanefndina.
Lbl 1995; 81: 888
hefur hlotið þjálfun í aðferðum geislagreiningar,
sérstaklega röntgenmyndatöku.
Heitið röntgenlæknir kemur hins vegar ekki
fyrir í íðorðasafninu, enda er ljóst að orðhlutinn
röntgen- er ekki lengur fullnægjandi samheiti á
verksviðum geislalæknisfræðinnar, því að sumar
greiningaraðferðir hennar byggja ekki á notkun
röntgengeisla. Nefna má ómskoðun (sonographia,
echographia) og segulskoðun (magnetic reson-
ance imaging).
Wilhelm K. Roentgen
Ekki er úr vegi að rifja upp nokkur söguleg atriði
vegna 100 ára afmælis röntgenfræðinnar.
Wilhelm Konrad Roentgen (1845-1923) var
þýskur eðlisfræðingur og prófessor við eðlisfræði-
deild háskólans í Wúrzburg þegar hann fann geisl-
ana sem eftir honum eru nefndir. Hann hafði unn-
ið að tilraunum á rafleiðslu í lofttæmdu rými og af
tilviljun komið auga á að tækið, sem hann notaði,
varpaði frá sér ósýnilegum geislum sem þó höfðu
áhrif á ljósmyndaplötu eins og sýnilegt ljós og
framkölluðu ilúrskínui (fluoresence) eins og út-
fjólublátt ljós. Þessi uppgötvun varð til þess að
hann gerði skipulegar og ítarlegar tilraunir á hegð-
un geislanna. Þær sýndu að geislarnir hegðuðu sér
öðru vísi en ljósgeislar, meðal annars brotnuðu
þeir ekki í prisma og gengu auðveldlega í gegnum
flest ljósþétt efni.
Þessar tilraunir prófessors Roentgen urðu til
þess að hann kom auga á það að geislana var hægt
að nota til að gera skuggamyndir af misþéttum
hlutum, svo sem af mjúkvefjum og beinum í útlim-
um manna. Sjálfur nefndi hann geislana X-strahlen
(X-rays), en þegar hann hafði kynnt niðurstöður
sínar á fundi í vísindafélaginu í Wúrzburg þann 28.
desember 1895, ákvað félagið með atkvæðagreiðslu
að þessir nýfundnu geislar skyldu kallaðir Röntgen-
gcislar. Wilhelm K. Roentgen fékk Nóbelsverð-
laun í eðlisfræði fyrir uppgötvun sína, þegar þau
voru veitt í fyrsta sinn árið 1901. Allt fram til ársins
1975 var mælieiningin röntgen notuð til að gefa til
kynna magn geislunar.
Lbl 1996; 82:80
Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87 77