Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Page 106

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Calvaria, skalli
I SÍÐASTA PISTLI VAR FJALLAÐ UM HEITIÐ
calvaria. sem fyrst og fremst vísar til efri
hluta höfuðkúpunnar og er því ekki notað
sem samheiti við cranium, höfuðkúpuna alla. Til að
ljúka umræðunni að sinni má nefna að undir
kúpuhvolfinu liggur basis cranii, kúpubotn, en að
framanverðu er viscerocranium, sem fengið hefur
hið skelfilega íslenska heiti iðurkúpa. Líffærafræð-
iheitin gefa til kynna að undir viscerocranium heyri
andlitsbeinin öll, allt frá nefskeljum til neðri kjálka,
og að auki málbein og hlustarbein. Undirritaður vill
reyndar halda því fram að latneska heitið sé ekki gott
og að þessi niðurstaða úr beinni orðhlutaþýðingu sé
staðfesting þess.
Iður er gamalt heiti á innyflum manna og dýra.
íslensk orðabók Máls og menningar tilgreinir iður
sem hvorugkynsnafnorð, sem er eins í eintölu og
fleirtölu, en einnig má þar finna iðrar sem kven-
kynsnafnorð í fleirtölu og sömu merkingar, líffœri
í kviðarholi. Orðsifjabókin rekur upprunann til
gríska heitisins enteron, sem merkir þarmur eða
görn. Til gamans má einnig nefna, að í Lexicon po-
eticum Sveinbjörns Egilssonar er orðmyndin iðr,
og lýsingin á merkingu hennar er mjög afgerandi:
indvolde eller overliovedet alt, hvad der findes i
bryst- og mavehulheden. Iðorðasafn lækna gengur
enn lengra: Þau líffœri sem liggja í höfuðkúpu,
brjóst-, kviðar- og grindarholi. Allra lengst gengur
þó bókin Nucleus latinitatis, sem gefin var út af
Orðabók Háskólans árið 1994, en þar er orðið
viscus talið merkja: allt þad sem er firer inan
Skinned, so sem er Kioted og Istran.
Latneska heitið viscerocraniuni má ef til vill
réttlæta á þeirri forsendu að um sé að ræða þann
hluta höfuðkúpunnar sem verndar andlitslíffærin,
en ef heili er talinn til innri líffæra þá er neuro-
cranium ekki síður iðurkúpa.
Skalli
I tengslum við athugun á ofanrituðu rakst undirritað-
ur á heitin praecalvus, sköllóttur að framanverðu,
og recalvus, sköllóttur bakatil, í bókinni Nucleus
Skútabólga
106
Karl G. Kristinsson, læknir, hafði
samband og vildi minna lækna á íslenska
heitið skútabólga í stað þess að sletta
erlenda fræðiheitinu sinusitis. í læknisfræðiheitum
Guðmundar Hannessonar má fletta upp sinusitis og
finna tvær íslenskar þýðingar, afholsbólga og
latinitatis. Þessi latnesku lýsingarorð finnast ekki í
íðorðasafninu, en nafnorðin ennisskalli og hvirfil-
skalli gætu ef til vill komið að gagni til að tákna mis-
munandi tegundir skalla hjá karlmönnum og heitið
hnakkaskalli er ef til vill nothæft um tímabundinn
skallablett sem stundum sést á hnakka hjá ungbörn-
um.
Miga og „að míga“
Katrín Fjeldsted, heilsugæslulæknir, kom að máli við
undirritaðan og sagðist eiga bágt með að nota nafn-
orðið miga við sjúklinga sína. Sagðist hún alin þannig
upp að dónalegt væri að tala um að míga. Undirritað-
ur er vissulega sama sinnis, en finnst þó að nafnorðið
miga sé öllu saklausara og muni missa sitt ruddalega
yfirbragð við hæfilega notkun. í Orðsifjabókinni
kemur fram að það sé frá 18. öld og merki það að
míga. IVIiga er mjög lipurl í samsetningum, svo sem
blóðmiga, og því væri skaði að því að missa það úr
læknamálinu. Auðvitað má skoða aðra kosti, eins og
til dæmis kvenkynsnafnorðið pissing eða karlkyns-
nafnorðið pissingur. Undirritaður vill einnig ítreka
þá skoðun sína, sem fram kom í 94. pistli við umfjöll-
un á íslenskum heitum á penis, að oft verði læknar að
hafa fleiri en eitt heiti til reiðu. Þeir verða að geta
notað þau orð sem sjúklingum þeirra eru tömust,
hvort sem það er að pissa, spræna, kasta vatni eða
að míga og gæta þess að forðast þau sem eru óviðeig-
andi.
Nafnorðanotkun
Katrín átti reyndar annað erindi við undirritaðan, en
það var að vekja athygli á óhæfilegri nafnorðanotkun,
sem undanfarin ár virðist hafa verið að ryðja sér rúms
í hérlendum læknisfræðilegum textum. Þar hitti hún
beint í mark þegar hún benti á að ólíkt íslenskulegra
væri að segja: Sjúklingur pissar (sprænir? mígur?)
blóði! en að segja: Sjúklingur er með blóðmigu!
Undirritaður hefur lengi haft af þessu áhyggjur, en
ekki fengið tilefni til umfjöllunar fyrr en nú.
Lbl 1998; 84: 884
skútabólga. Það síðara er merkt V.J., sem þýðir að
það er komið úr Sjúkdóma- og dánarmeinaskrá Vil-
mundar Jónssonar, landlæknis. Heitið sinus er komið
úr latínu og var upphaflega notað um dældir og
bugðulaga holrými af ýmsu tagi, svo sem fellingar,
flóa, dali, innri rými og jafnvel um hola felustaði. Við-
I
106 Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87