Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Síða 119

IÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
atopy og lýsingarorðinu atopic, fylgja einungis
spurningarmerki (?). Engin íslensk heiti hafa því
fundist meðan ritsafnið var í smíðum. Síðan hefur
að vísu verið skráð heitið bráðaofnæmishneigð.
„Bráðaofnæmi“ á við um ofnæmi af tegund I og
„hneigð“ vísar í þá tilhneigingu þessara einstak-
linga til að sýna ofnæmisviðbragð. Óskað er eftir
aðstoð við að finna íslenskt heiti sem nálgast það
að vera eins lipurt og það latneska.
Veira
Undirritaður telur sig í vaxandi mæli verða varan við
það að ákafir fréttamenn gleymi því ágæta heiti veira
í stað latneska heitisins virus. Einn heyrðist meira að
segja tala um „víru“ í beljandi lýsingu á skelfilegum
sjúkdómsfaraldri sem yfir okkur gæti dunið á næstu
vikum. Það er sorglegt ef þetta góða heiti, veira,
tapast í flumbrugangi síbyljunnar.
Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir
veirur þannig: flokkur smitvera sem komast í
gegnum síur sem stöðva bakteríur, sjást venjulega
ekki í Ijóssmásjá, skortir óháð efnaskipti og geta
ekki vaxið eða fjölgað sér utan lifandi frumna. Til
gamans má geta þess að ein latneska orðabókin
birtir orðin slím, eitur, sterk lykt og selta til að þýða
orðið virus.
Söguna um tilurð heitisins veira má lesa í
ritsafni Vilmundar Jónssonar, fyrrum landlæknis,
Með hug og orði, í grein sem hann nefnir Vörn
fyrir veiru, sjá ramma.
Lbl 2000; 86:139
Sigurður Pétursson, gerlafræðingur, hafði þetta að segja um nýyrði Vilmundar: „Nafnið veira
hefur líka verið notað á þennan lífveruflokk í íslensku niáli, en hefur ekkert fram yfir orðið vírus
nema tilgerðina. Orðið vírus fer vel í málinu og beygist eins og prímus.“
Um tillögugerð sína sagði Vilmundur: „Þótti mér nú sem valið stæði á rnilli orðanna væra og veira.
Svo mjög sem ég hefði kosið hið fyrrnefnda orð vegna miklu nánari hljóðlíkingar, hafnaði ég því þó
vegna lifandi sjúkdómsmerkingar þess, sem ég óttaðist að gæti valdi ruglingi.“
Vilmundur tók þó heitið veira í notkun en varð síðar fyrir sárum vonbrigðum þegar hann bar
tillögu sína undir aldavin sinn Halldór Halldórsson, dósent, og fékk svar málræktarmannsins og
nýyrðasafnarans: „Við ætlum að kalla það víru.“
Ofnæmishneigð
Þorgeir Þorgeirsson, yfirlæknir á FSA,
sendi bréf með hugleiðingu í tilefni af
umræðu um heitið atopia í síðasta pistli.
Honum er mikið niðri fyrir þegar hann segir: „Svo er
að sjá sem fyrirbœrið eða réttara sagt heitið ofnœmi
sé enn að velkjast fyrir lœknislœrðum mönnum.
Atopia heitir til að mynda ekki lengur ofnœmis-
hneigð, heldur „bráðaofnœmislmeigð". Hvað ber
til? Málið œtti raunar löngu að vera útrœtt. “
Atopia, allergia
Hvað sem um það má segja, þá er ljóst að mörg heitin
sem notuð eru í ónæmis- og ofnæmisfræðum hafa
löngum vafist fyrir bestu mönnum. Á það ekki síður
við um erlendu heitin en þau íslensku. Flest þau
erlendu urðu til löngu áður en fræðimenn vissu
nákvæmlega hvað lá að baki fyrirbærunum sem þeir
voru að gefa heiti. Mörg heitin voru því almenn og
gáfu ekkert sértækt til kynna. Skýringin í síðasta pistli
á upprunalegri merkingu atopia sýnir það vel,
fyrirbæri sem er undarlegt, framandi, skrýtið eða
ókunnuglegt. Svipað má segja um heitið allergia. Það
er komið úr grísku þar sem allos merkir annar eða
annars konar og ergon merkir vinna eða starfsemi.
Það gefur afar lítið til kynna að segja að allergia sé
fyrirbæri með annars konar starfsemi í vef eða
h'ffæri. Sagan segir þó að það heiti hafi verið sett fram
árið 1906 af austuríska barnalækninum Clemens von
Pirquet til að lýsa þeim sértæku viðbrögðum sem
fram komu í húð hjá túberkúlín-(of)næmum einstak-
lingum. Með vaxandi þekkingu koma fram nýjar og
oftast nákvæmari skilgreiningar á hugtökunum. Heiti,
sem upprunalega voru mjög almenn og ógagnsæ, geta
þannig að lokum fengið mjög þröngt og sértækt
merkingarsvið.
Ofnæmi, ofurnæmi
Af þessu tilefni er sennilega ástæða til að ræða frekar
um ofnæmi. Um forskeytið of- segir íslensk orðabók
Máls og menningar: meir(a) en hœfilegt er, úr hófi og
um nafnorðið næmi er sagt: 1. námshœfileikar, það
að vera nœmur. 2. viðkvœmni gagnvart áhrifum. 3. í
Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87 119