Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Síða 129

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Esophagus
SlGURBJÖRN BlRGISSON, MELTINGARSÉR-
fræðingur, hringdi og spurði hvert væri
íslenska heitið á esophagus. Undirrituðum
þótti sem meltingarsérfræðingnum væri farið að
förlast illilega og svaraði án mikillar umhugsunar að
það væri vclinda. Sigurbirni var greinilega brugðið
við svarið þó hann tæki því af sinni alkunnu stillingu.
Hrossahlátur heyrðist hljóma á bak við Sigurbjörn og
síðan fylgdi upphrópunin: „Vissi ég ekki!“. Þar var þá
að verki annar meltingarsérfræðingur, Asgeir
Böðvarsson, og undirritaður fann að meira bjó undir
en í ljós hafði komið við sakleysislega spurninguna. I
skyndingu var komið á þriggja manna símtali og
málið reifað og rætt. Sigurbjörn var að sjálfsögðu
búinn að fletta upp í íðorðasafni lækna, en þar
stendur skírum stöfum að íslenska heitið sé vélindi.
Petta hafði Sigurbjörn viljað staðfesta með símtali
við sérfróðan orðanefndarmanninn, sem nú brást
honum illilega. Til þess að bjarga heiðri sínum
myndaði undirritaður, fæddur Siglfirðingur, fljótt
bandalag með Þingeyingnum Asgeiri til að sannfæra
Sigurbjörn, borinn og barnfæddan Reykvíkinginn, að
hér gæti verið um að ræða norðlensku annars vegar
og sunnlensku hins vegar. Sigurbirni þótti greinilega
ekki mikið til koma um Norðlendingabandalagið og
vildi einfaldlega fá að vita hvort réttara væri vélinda
eða vélindi. I fyrirhuguðu fræðsluátaki um bakflæði
yrði annað hvort talað um vélindisbakflæði eða
vélindabakflæði og vildi Sigurbjörn nota það sem
réttara reyndist. Símtalinu lauk í bróðerni eftir að
undirritaður hafði lofað að rannsaka læknisfræði-
legar heimildir og hinir málvenju í hópi starfsbræðra
sinna.
Vélindi
Undirritaður kannaði fjölmörg læknisfræðileg rit
sem gefin höfðu verið út á Islandi á árunum 1884 til
1969. í öllum var notuð orðmyndin vélindi (vjelindi í
þeim elstu). Sama gerðu íslensk læknisfræðiheiti frá
1954, íslensk líffæraheiti frá 1956 og íðorðasafn
lækna, E-heftið frá 1991. Hjá Orðabók Háskólans
fengust þær upplýsingar að sú orðmynd væri frá fyrri
hluta sautjándu aldar og því upprunalegri og
„réttari" en vélinda. sem væri frá síðari hluta
nítjándu aldar. Með þessa vitneskju að vopni hafði
hann aftur samband við meltingarsérfræðingana og
tjáði þeim að réttara væri að nota heitið vélindi.
Lokasetningin í röksemdafærslunni var þessi: „Við
verðum víst að láta íðorðasafnið ráða!“
Vélinda
Nú var komið að Ásgeiri Böðvarssyni að gefa sig
ekki. Hann hafði á fundi með öðrum meltingar-
sérfræðingum spurt hvora orðmyndina þeir notuðu
og sögðust þeir allir nota heitið vélinda. Ásgeir bætti
því við að ólíkt liprara væri að tala um
vélindabakflæði heldur en vélindisbakflæði. Undir-
ritaður var í hjarta sínu sammála en vildi láta
fræðilegar röksemdir ráða.
Aftur var leitað ráða og enn var farið í bækur.
Hjá íslenskri málstöð fékkst það álit að orð-
myndirnar væru jafngildar, báðar „réttar“. í Orð-
sifjabókinni frá 1989 má finna orðmyndirnar
vélinda, vélindi, vélendi, vœlindi, vœlinda og
vœlimda. Þrátt fyrir að bent sé á tengsl við ákveðin
orð í skyldum málum er orðfræðilegur uppruni
talinn óviss. Hjá Orðabók Háskólans var viðruð sú
skýring að breytingin frá vélindi í vélinda hefði
sennilega orðið vegna áhrifa frá öðrum
líffæraheitum sem enduðu á -a, aiiga, eista, hjarta,
lunga, nýra. Sama má líklega segja um
breytinguna frá milti í milta. Eftir að hafa einnig
skoðað orðabækur þóttist undirritaður geta sett
fram þá kenningu að orðmyndin vélinda ætti
vaxandi fylgi að fagna og væri orðin ráðandi. Því
til stuðnings má benda á að íslenska alfræði-
orðabókin frá 1990 og Ensk-íslensk orðabók frá
1991 (báðar reyndar frá Erni og Örlygi) birta
eingöngu heitið vélinda og að Islensk orðabók
Máls og menningar birtir það sem aðalheiti þó
báðar orðmyndirnar séu tilgreindar.
Niðurstaðan varð að lokum sú að orðmyndin
vélinda skyldi notuð í fræðsluátakinu Vitundar-
vakning um vélindabakflœði.
Lbl 2000; 86: 893
Dægradvölin
Dægradvölin í síðasta pislli var úr ritlingi eftir
Helga Skúlason, augnlækni á Akureyri. Hann ber
heitið: UM GLAUKOMBLINDU. Leiðbeiningar
fyrir almenning, og var gefinn út árið 1933. Úr
síðustu setningunni var sleppt tveimur orðum: „- -
að ekki sje allt með felldu hvað sjón þeirra .vnertir
- Dægradvöl III er enn eldri. Spurt er um
höfundinn og viðfangsefnið.
Dægradvöl III. „Opt hef jeg haft með þann
bannsettan kvilla að gjöra, en aldrei gjört neitt að
gagni við hann fyr en nú nýlega á einum sjúkl.
Þetta er einn af þeim sjúkd. sem er algjörl. kirur-
giskur, en meðöl eru allajafna brúkuð við, þó þau
vissulega sjeu með öllu bráðónýt. Jeg hef sagt sjúkl.
mínum það afdráttarlaust, en af því operat. er
nokkuð hættuleg og hefur ekki tíðkast hjer, svo jeg
viti, þá hafa sjúkl. veigrað sjer við henni.“
128
LÆKNABLAÐIÐ / FYLGIRIT 41 2001/87 129