Tímarit Máls og menningar - 01.12.1965, Side 24

Tímarit Máls og menningar
ratsjónalismans höfðu menn það fyrir satt, að sárasótt kveikti snilligáfu með
þeim, er haldnir voru þessum skelfilega sjúkdómi, og á hinni rómantísku 19.
öld urðu berklarnir tilefni fagurra bókmennta og hljómþýðrar tónlistar, mik-
ils söngs. Með þessu móti reyndu fyrri kynslóðir að gera hið óbærilega bæri-
legt. Það er líkn mannsins í þeim raunum, sem samfara eru hinni þroskuðu
vitund hans, að hann hefur hæfileika til að sj á bak við efnisveruleikann heim
af öðrum toga, æðri, huggunarríkari. Og hann kennir sig ennþá nátengdari
þessum fíngerða heirni handan við efnið heldur en efninu sjálfu. Það er
reyndar hinn mikli leyndardómur tilveru hans. Fyrir þennan eiginleika getur
maðurinn með nokkrum hætti stigið gegnum steininn, flutt fjallið, breytt
dauðanum í upprisu.
Það er í samræmi við anda 20. aldarinnar kenndan við raunsæi, að sá
sjúkdómur, sem mesta ógn vekur á vorum dögum, krabbameinið, birtist oss
einungis sem nakinn, óyfirstíganlegur veruleiki, vér sjáum ekki hilla undir
neitt ævintýri bak við hann. Baráttan við hann er eins og viðureign við
ófreskju, barátta, sem ekki er hægt að víkja sér undan eða milda með róman-
tísku af nokkru tagi, kalt stríð.
Hreggviður lagði stóran sveig á leið sína heim. Hann vildi vera einn, forð-
ast að hitta nokkurn mann þar til hann væri húinn að jafna sig — hið ytra
að minnsta kosti. Hann hafði gengið furðuskammt, þegar hann var farinn að
íhuga, vega og meta með eðlilegum hætti, enda var hann þrekmaður og jafn-
aðarlega stilltur, þó að hann byggi yfir þungu skapi. Það sem hugur hans
beindist að fyrst í stað, var ekki dauðadómurinn sjálfur, heldur hitt, hvernig
honum hafði brugðið við. Meðan hann var inni hjá lækninum, hafði hann
ekki orðið var við nein stórfelld geðbrigði. En þegar hann var að ganga ofan
tröppurnar, var sem svipt væri af honum einhverjum doða og við tæki til-
finning svo ofsafull, að hún setti hug hans í algert uppnám og gagntók líkama
hans, hverja taug. Það varð naumast í milli greint, hvort hún var fremur af
andlegum eða líkamlegum toga, öll vera hans var haldin, riðaði til falls.
Hann greip eftir stuðningi og fann ekkert. Þetta ástand hafði ekki varað nema
stutt, kannski aðeins andartak, en hann var samt miður sín ennþá, bæði
líkamlega og andlega. Þessi andartaksstund var engu lík, sem hann hafði áður
reynt. Hinn algeri einmanaleiki, hið algera umkomuleysi, altæk skelfing, sem
var meira í ætt við ótta dýrs en manns. Hann minnkaðist sín. Að vísu hafði
hann óljósa hugmynd um, að á þessa lund mundu viðbrögð flestra manna
gagnvart dauðanum, ef hann bæri ekki því bráðar að. En hann fyrirvarð sig
samt. Var hann ekki maður til að mæta dauða sínum með stillingu? í æsku,
262