Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 66

Tímarit Máls og menningar
Form, vilji og andi
Það er því ekki einhver söguheimspeki sem birtist í samfélagssýn Balzacs,
heldur öllu fremur mannskilningur hans, hráefnið sem hann hefur til að
smíða úr karaktera, vörumerki sérhvers skáldsagnahöfundar. Blaðamenn og
listamenn eru andinn, sem einn sér og stefnulaus er auðveld bráð slunginna
samsærismanna. Fjárplógsmennirnir, frá bókabraskaranum Dauriat til
Cointet, eru fulltrúar viljans, sem andlaus og formlaus er hreinræktað eyð-
ingarafl. En veruháttur aðalsins er formið, sem án vilja og anda er þó ekki
nema skrípamynd sannrar menningar. Um það síðastnefnda er aðallinn í
Angouléme einkar gott dæmi, því þar geta meira að segja verstu kjánar
einsog herra de Bargeton, borið af í krafti þess að hafa fullkomið vald á
forminu.
Skapgerð persóna sinna býr Balzac til úr mismunandi hlutföllum þessara
höfuðþátta og manngildishugsjón hans er jafngildur samruni þeirra: maður,
þar sem form, vilji og andi eru í fullkomnu jafnvægi. En þá er ekki átt við
þjóðfélagslegan samruna, því Balzac var ekki fylgjandi neins konar jafnrétt-
isþjóðfélagi, heldur einstaklingsbundinn — í þeim skilningi að sérhver stétt
nyti góðs af því að hafa menn í sínum röðum sem sameinuðu anda, vilja og
form.
Hverjum þjóðfélagshópanna er í bókinni ætlað afmarkað svið. Angou-
léme er í upphafi svo lýst að í hæðunum hafi búið aðallinn og valdið, en
niðri við ána verslunin og peningarnir (bls. 57). Og það getur ekki hver sem
er farið yfir landamærin: Lucien getur það vegna þess að aðallinn hefur
gaman af skáldum í samkvæmisleikjum sínum, og Cointet líka í krafti
fjárráða, en David til dæmis fengi aldrei vegabréfsáritun. Sama er uppi á
teningnum í París. Meðan Lucien ber ekki aðalstign eða hefur ekki öðlast
nafn með einhverjum hætti, er hann einfaldlega ekki til í augum aðalsins þar.
Og sá hópur efnismanna sem d’Arthez hefur safnað í kringum sig er þjóð-
félagslega áhrifalaus, siðferðilegur styrkur hans felst einmitt í því að með-
limirnir rækta garðinn sinn og keppast ekki líkt og Lucien við að klífa þjóð-
félagsstigann.
Þetta er lykilatriði: Hver samfélagshópur á sitt afmarkaða athafnasvið
með sínum eigin siðareglum og meðlimir hópsins ættu að halda sér innan
þess.5 Lesendur á tímum Balzacs voru alvanir því að sögumaður sæti á
ólympstindi og felldi dóma um viðburði sögunnar og persónur sínar einsog
hann lysti. Og lesandi Brostinna vona fer ekki varhluta af vandlætingu
höfundar þegar þjóðfélagsprílarar eiga í hlut. Þetta eru iðulega næsta hæpnir
náungar sem einskis svífast, einsog vinnumaðurinn Cérizet, lögfræðingur-
inn Petit-Claud og nokkrum sinnum er líka nefndur Eugene Rastignac, en
192