Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Page 24

evrópskum miðaldabókmenntum. Þvert á
móti geyma þær frásagnir úr íhaldssömu
sveitasamfélagi þar sem fólk hittist reglu-
lega á héraðs- og þjóðþingum.
Deilur rísa í íslendingasögum þegar
menn ganga á rétt annarra eða lítilsvirða þá,
fólk rífst vegna líkamsmeiðinga, landa-
merkja, hvalreka, níðvísna, mansöngva,
ásakana um galdra, ástir, svik og þjófnað.
Við fylgjumst með málflutningi þegar bú-
peningur og annað lausafé týnist, í erfða- og
meiðyrðamálum eða málum sem rísa vegna
aðstoðar við sakamenn. Og við sjáum
hvernig menn takast á uin mannvirðingar
innan héraðs og um yfirráð yfir goðorðum.
Hinn almenni áhugi á sæmd og siðferði
einstaklinga og fjölskyldna þeirra gegnir
veigamiklu hlutverki í íslenskum sögum3
eins og raunar í nær öllum bókmenntum
miðalda. Borið saman við aðrar bókmenntir
tengist viðleitni manna til að verja heiður
sinn og sæmd því að halda lífi, eignum og
mannvirðingum og koma fram hefndum en
síður því að falla að hetjulegri fyrirmyndar-
hegðun þar sem eigin hagsmunum er fórnað
í þjónustu við lénsherra og trúarbrögð eða
til að verja fjöldann.
I Islendingasögunum eru ekki skráðar
staðreyndir og ekki er hægt að líta svo á að
sögurnar endurspegli raunverulega atburði.
Þær geyma oft sennilegar frásagnir af
hversdagslegum viðburðum úr lífi íslenskra
bænda og goða þeirra og staldra við pers-
ónulega erfiðleika. í sumum, t.d. Gísla
sögu, eru tragísk átök með undirtónum
hetjusögu en í öðrum, t.d. Droplaugarsona
sögu, er ekkert dregið úr smámennskunni
sem kemur fram í hversdagslegum deilum
manna. í bókmenntalegri textum eins og
Njáls sögu og Laxdæla sögu er fortíðin
mjög fegruð og menn kjósa kannski einum
of oft að deyja með sæmd til að það sé
fullkomlega sannfærandi. En frásögnin í
þessum textum þróast og byggir á röð
hversdagslegra og stað bundinna átaka sem
mótast af viðteknum félags- og siðferðis-
legum hegðunarmynstrum.
Jafnvel þegar yfirnáttúrulegir atburðir
eru látnir gerast á íslandi eru þeir settir inn
í einhverjar þjóðfélagsaðstæður. Hér má sjá
mun á milli sagna. Sögur sem eru skrifaðar
þegar hefðin er að líða undir lok á fjórtándu
öld og síðar voru settar saman þegar landið
hafði verið undir erlendri stjóm í áratugi og
tengsl við eldra samfélag þjóðveldisaldar
höfðu dofnað. Þessar sögur, t.d. Grettis
saga, Kjalnesinga saga, Harðar saga og
Finnboga saga, voru skrifaðar eftir gullöld
sagnaritunar, og eru miklu ótrúlegri og
draga upp óljósari mynd af hinu forna þjóð-
félagi en birtist í meginhluta sagnanna sem
farið var að rita þegar á tólftu öld.4 Þessi
grein mun fjalla um þennan meginhluta ís-
lendingasagna.
Þar sem ekki er vitað hverjir settu íslend-
ingasögur saman er aðeins hægt að segja
með vissu að textarnir lýsi ólíkum lands-
svæðum og hafi verið skrifaðir á meira en
hundrað ára bili af fólki með ólík þjóðfé-
lagsviðhorf. Það er ekki tilviljun að Egils
saga skuli vera eina Islendingasagan sem
margir fræðimenn hafa orðið sammála um
að geti verið eftir Snorra Sturluson.5 Ólíkt
öðrum helstu textum bókmenntagreinarinn-
ar eru aðalátökin í Egils sögu ekki látin
gerast á íslandi og viðtekin íslensk þjóð-
félagshegðun er ekki aðalatriðið í sögunni.
Sagan snýst um forfeður Egils og ferðir
hans í Skandinavíu, á Englandi og í Eystra-
saltslöndunum. Þegar hann sest loks að á
íslandi (í 76. kafla) breytist bygging frá-
sagnarinnar og deilutengdar athafnir verða
álíka áberandi og í flestum öðrum íslend-
ingasögum. Áður var einkum sagt frá ævi
og afrekum stórbrotins skálds og víkings en
nú er sagt frá atburðum sem eru kunnugleg-
ir í bókmenntagreininni: átökum, milli-
göngu, lausn og bandalögum vegna hjóna-
banda, ættartengsla og vinfengis.
I meirihluta sagnanna er textinn sem
22
TMM 1990:2