Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Síða 36

lógískar sögur. Ef við göngumst inn á þessa
staðhæfingu verðum við að gera ráð fyrir
því að á miðöldum hafi verið hér skipulegt
samfélag þar sem fólk átti í flóknum og oft
löngum deilumálum, réttaði reglulega í
málum sínum, lýsti þeim atriðum sem tekist
var á um og kom á sáttum en gat varla sagt
hvert öðru frá þessum atburðum.
Munnlegur eöa bóklegur
uppruni? Þjóöfélagsleg lausn
Frásagnarform íslendingasagna er ekki
upprunnið í aðfengnum, ósveigjanlegum
mynstrum, sögulegum textum sem menn
lögðu á minnið eða listum með sagnaminn-
um. Sögurnar byggja á þeirri sveigjanlegu
tækni að smíða frásögn í kringum hina
stuttu, endurteknu þætti daglegs lífs og
deilna sérstaklega. Sögumaðurinn (hvort
sem það var karl eða kona) mótaði sögu sína
eftir málsmeðferð deilna; fyrirmyndin var
sótt í mynstur félagslegrar hegðunar. Hver
atburðurinn rekur annan í menningarlegu
umhverfi þar sem lausn deilu byggir ekki á
tilviljunarbundnum aðgerðum heldur hefð-
bundnu ferli sem mótaðist af því hvernig
þjóðfélagið starfaði. Til þess að segja sann-
færandi sögu þurfti sögumaðurinn að vita
hvernig tekið var á málum í þjóðfélaginu,
þekkja nokkuð til ættfræði og hafa hug-
mynd um þráðinn í hálfsögulegri sögu.
Enda þótt áheyrendur á miðöldum hafi lík-
ast til vitað hvernig tilteknar deilur yrðu
leiddar til lykta var hægt að setja kjarna
sögunnar fram á ólíkan hátt hverju sinni.
Frá þjóðfélags-bókmenntalegu sjónar-
miði hefur upphaf ritunar um miðja elleftu
öld ekki úrslitaþýðingu fyrir uppruna ís-
lendingasagna né heldur þau áhrif sem bók-
menntir frá meginlandinu höfðu á tólftu og
þrettándu öld. Þessir þættir höfðu mikið að
segja varðandi fjölbreytni hinna slípuðu
bóksagna en þeir eru ekki hið skapandi afl
sem liggur að baki þeirra. Sjálft söguefnið
var sá skapandi þáttur sem hafði úrslita-
þýðingu: það er efnið sem lagði til bygging-
una — íslenskar deilur og lausn þeirra. Ef
þær kynslóðir sem uxu úr grasi eftir land-
nám voru færar um að þróa víðtæk lög og
flókið gerðardómskerfi og aðrar traustar
leiðir til að leysa deilumál þá þurftu menn
líka að geta sagt hver öðrum frá þeim flækj-
um sem deilumálin lentu í, lagaklækjum,
samningaumræðum og öðrum atburðum
sem skiptu máli. Þessi þörf var fyrir hendi
áður en ritöld gekk í garð, þ.e. þær tvær
aldir sem hér var skipulagt þjóðfélag frá því
um 930 til 1130. Á þessu langa mótunar-
skeiði munnlegrar menningar voru íslensk-
ir dómstólar, lög, þing og ríkjandi mynstur
félagslegrar hegðunar sett af stað og fáguð.
Með sögunum gat fólk á miðöldum fylgst
með hvernig hægt var að beisla ofbeldi og
vemda einstaklinginn innan eyjasamfélags-
ins sem hér var. Flestar frásagnir Islend-
ingasagna snerta efni sem koma við
ákvarðanatöku, þar á meðal vangaveltur um
siðferðileg og siðfræðileg efni. Áheyrendur
höfðu ekki aðeins áhrif á efni sagnanna.
Sjálfir sögumennirnir komu úr þeirra röð-
um. Þetta tvennt, sögumaður og áheyrend-
ur, tilheyrði sömu hefðinni. Með því að
kljúfa þetta félagslega umhverfi og líta á
sögumanninn eins og hann hafi verið skap-
andi höfundur sem skrifaði fyrir fámennan
hóp bókmenntamanna spillist sá skilningur
sem við getum haft á samtengdum miðalda-
sögum sem hjálpuðu fólki úr öllum lögum
eyjasamfélagsins að búa sér til sjálfsmynd.
Sögurnar snúast um endurtekin átök og
lausnir deilumála og með því að rýna í þessa
þætti fáum við tæki til að endurmeta tengsl
miðaldasamfélagsins við bókmenntir sínar.
Islendingasögur eru langt frá því að vera
sögur um staðreyndir og enginn talar nú
orðið um gamla bókfestuviðhorfið að
munnleg saga hljóti að greina rétt frá stað-
reyndum. Þjóðfélagsdeilur endurspeglast
ekki beint í deilum í sögunum heldur hafa
34
TMM 1990:2