Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Page 38

áhrifum, jafnvel innan fjölskyldu. Við þurf-
um því ekki að leita fyrirmynda í víkingastíl
eða frönskum rómönsum því að sambönd af
þessu tagi leggja grunninn að samþættingu
bókmenntanna.
Milliganga tíðkast í öllum þjóðfélögum
en er sérstaklega mikilvæg við aðstæður
eins og á Islandi þar sem ákvarðanir voru
einkum teknar undir þrýstingi frá jafningj-
um. Síendurteknar frásagnir af milligöngu
í fomsögum eru eitt af helstu sérkennum
bókmenntagreinarinnar, einkum vegna þess
að milliganga tengist oft heiðri manna og
sæmd eða hefndarskyldu. Þessar endur-
teknu frásagnir eru líka mikilvægar til þess
að áheyrendur skilji hvemig gagnkvæmar
skyldur, gjafir, fjölskyldutengsl o.s.frv.
koma við sögu. Með því að vinna að milli-
göngu opnast leiðir til að draga fleiri og
fleiri bændur og höfðingja inn í deilur þar
til lausn vandans er orðin þjóðfélagslega
æskileg. Ferlið hlýtur því að snerta fólk sem
stendur frammi fyrir þeim vanda hvort það
á að blanda sér í málefni annarra. Af þessari
ástæðu dvelja frásagnir jafnan við val ein-
staklings sem stendur frammi fyrir sið-
ferðislegum vandamálum, oft við ótrúlega
raunsæislegar aðstæður. Er það hrein tilvilj-
un að ýmsar minnisstæðustu persónur forn-
sagna eru milligöngumenn, svo sem Snorri
goði og Njáll Þorgeirsson eða skjólstæð-
ingar þeirra, vinir og skyldmenni eins og
Guðrún Ósvífursdóttir, Gunnar Hámundar-
son og Skarphéðinn Njálsson?
Þar eð fornsögur eru settar saman úr klös-
um stuttra atburðalýsinga þá beinist athygl-
in á hverjum tíma að þeirri deilu, milli-
göngu eða lausn sem lýst er í hverjum klasa
fremur en að fyrstu átökunum, sem hrundu
öllu af stað, eða heildarlausn sögunnar.
Þessi frásagnartækni gerði sögumanni
kleift að raða atburðalýsingum á hvaða veg
sem er, einnig þeim sem voru fullar af end-
urtekningum. Hann gat einbeitt sér að fáum
einstaklingum í einu og þannig meðhöndlað
á einfaldan hátt það sem virðist vera gríðar-
stórt persónusafn. Arangurinn er samtengd-
ar, menningarlega háðar og skapandi frá-
sagnir — afurð nafnlausra sögumanna sem
unnu innan félagslega afmarkaðrar hefðar.
Niðurstaða
Hið skapandi afl sem liggur að baki því að
menn sköpuðu lausamálsfrásagnir á Islandi
til forna þarfnast ekki langsóttra kenninga
um erlendan uppruna. Laust mál fornsagna
byggir á traustri og einfaldri frásagnartækni
sem opnaði bændum leið til að segja sögur
af þeim atburðum sem skiptu bændur máli.
Með því að nota þessa aðferð gátu sögu-
menn sett saman þrjá höfuðhluta frásagna
án þess að vera bundnir af ákveðinni röð:
deildir átaka, milligöngu og lausnar. Inn á
milli þessara virku þátta settu þeir síðan
sögur af ferðalögum eða skutu inn öðrum
mikilvægum upplýsingum, svo sem ættar-
tölum, forboðum, þjóðfræðaefni, ráðgjöf,
sögu fjölskyldueigna, baksviði persónu-
legra og pólitískra kvaða og staðháttalýs-
ingum.
í Islendingasögu tengjast stuttar sögur og
mynda heild með rökréttri framvindu átaka,
þar sem ólíkar skyldur togast á og menn
leita eftir stuðningi með milligöngu. í hin-
um stuttu sögum birtast þær ólíku ástæður
sem lágu að baki deilum og þær aðferðir
sem menn höfðu til að sætta íslensk deilu-
mál á miðöldum. Innan þessa ramma gátu
sögumenn þróað persónur og kynnt nýjar
hugmyndir sem bárust frá meginlandi Evr-
ópu. Þeim var frjálst að fjalla um allar hliðar
á félagslegum samskiptum í þeirri menn-
ingu sem þeir bjuggu við, þar á meðal vegi
ástarinnar, spillingu vináttu og þróun nýrra
viðhorfa. Samhengið var nægilega vítt til að
ná til kristinna viðhorfa og trúarsetninga og
eftir því sem ný og oft erlend áhrif jukust í
þjóðfélaginu á tólftu öld voru þau tekin upp
36
TMM 1990:2