Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Side 44

atburðarás. Að öðrum kosti blekkja sög-
urnar, eða þjóna mjög takmörkuðu hlut-
verki, t.d. fræðslu eða skemmtun.
Fornaldarsögum Norðurlanda hefur
verið legið á hálsi fyrir að vera bundnar í
lokaðri formgerð og tilbreytingarlausum
endurtekningum. Sú tilhneiging hefur því
verið ríkjandi að fjalla einkum um sam-
eiginleg einkenni fornaldarsagnanna, t.d.
hlutverkaskipan, formgerð, tegundir og
klisjukennt, yfirnáttúrlegt efni. Hlut-
verkaskipan byggist á stöðluðum ein-
kennum persóna, einkum hetjunnar,
andstæðinga og bandamanna. Ruth
Righter-Gould hefur greint formgerð
fornaldarsagna, sem er í ætt við ævintýra-
mynstur og telur að hún byggist á þessum
þáttum: 1) Kynning, 2) æska og uppvöxt-
ur hetjunnar, 3) ástæða til brottfarar, 4)
röð eða flétta ævintýra, oftast í slagtogi
við aðra, 5) sögulok. Þetta frásagnar-
mynstur lýsir þessari tegund sagna nokk-
uð vel, af því má sjá hefðbundna nið-
urskipan efnisþáttanna. Þó er forvitnilegt
að skoða frávik frá þessari skipan, hvort
einhverjar fornaldarsagna brjótast úr viðj-
um hefðarinnar og draga upp lífvænlegan
söguheim. Það má telja mælikvarða á
bókmenntagildi þeirra, og verður gengið
út frá því sjónarmiði í umfjölluninni um
einstakar sögur sem hér fer á eftir.
I íslenskum fornsögum mótuðust frá-
sagnarhefð og einstakar greinar sagna
m.a. af þeim heimi sem birtist í sögunum.
Heimur íslendingasagna er miklu nær
hversdagsreynslu manna en heimur forn-
aldarsagna Norðurlanda. Þegar á leið tóku
menn að reyna á þann ramma sem hefðin
setti sögunum, draga hann í efa eða leika
sér með söguefnið. Með þeim hætti
brugðust menn við breyttum tíðaranda.
Oskráðar reglur forms og hefðar skapa
ákveðnar væntingar til atburðarásar. Góð-
ur sögumaður getur nýtt sér þessar vænt-
ingar. Hið óvænta rýfur þá skipan sem
lesendur vænta. Þegar þannig er brugðið
á leik með söguefni og hefð er sköpuð ný
merking.
Fornaldarsögurnar draga upp fjarlæga
heima, víðfeðma og margbreytilega, þó
þær séu stundum fábreyttar að gerð. Þar
búa hetjur og víkingar og ævintýri gerast,
enda er venja að skipta þessum sögum í
hetjusögur, víkingasögurog ævintýrasög-
ur. Allmikill eðlismunur er á þessum þrem
tegundum; þæreigasérólíkan upprunaog
hafa rætur í ýmsum tímabilum. Þessir
heimar víxlast oft og tengjast í einstökum
sögum. Eitt helsta einkenni fornaldar-
sagnanna er einmitt að þær draga til sín
efni og áhrif úr ýmsum áttum.4 í sumum
sögum er efnið furðulega fjölbreytt, þó
misvel hafi heppnast að steypa því saman
í eina heild. Efniviðurinn þrýstir á allar
hefðbundnar skorður þegar saman er fellt
efni frá mismunandi tímaskeiðum.
Hrafnistusögurnar
Þær fjórar sögur sem hér eru tekar til
umfjöllunar mætti spyrða saman og kenna
við eyna Hrafnistu, norðarlega í Noregi.
Þær segja allar frá afkomendum Hall-
bjarnar hálftrölls úr Hrafnistu. Ketill
hængur, Grímur loðinkinni og Örvar-
Oddur eru afkomendur í beinan karllegg
og eiga hver sína sögu. Fjórða sagan er
Áns saga bogsveigis, en móðir Áns er
dótturdóttir Ketils. Örvar-Odds saga er
veigamest. Hún er talin með elstu fomald-
arsögum og er varðveitt í þrem gerðum.
42
TMM 1990:2