Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Page 50

ónur fornaldarsagna vegna þess að hann
er í senn mannlegur og rúmar andstæður.
Það er einkum áberandi í yngstu gerð-
inni. Ferill Odds líkist kristinni píslarsögu
í elstu gerðinni, en tekur á sig mynd fárán-
legs eltingarleiks við djöfullega tálsýn (í
líki Ögmundar Eyþjófsbana) í yngstu
gerð. Sagan er öðruvísi saman sett en
aðrar sögur, hún dregur upp annan heim
með öðrum persónum sem standa í öðru
samhengi en tíðkast í fornaldarsögum.
Framvindan byggist á óvæntum atburð-
um, en um leið er Oddur alltaf að berjast
gegn örlögum sínum, spádómi völvunnar.
Því er sagan opin, en ekki lokuð í fastri
formgerð ævintýra eða afþreyingarsagna.
Hún opnar og gæðir lífi margbrotinn heim
sem alltaf má breyta, enda er heildarsam-
hengi sögunnar breytilegt eftir gerðum.
Spaugarinn Án bogsveigir
Segja má að Örvar-Odds saga hafi brotist
út úr heimi og hefð Hrafnistu og lifi sjálf-
stæðu lífi sem bókmenntaverk. Sögurnar
af Katli og Grími rúmast aftur á móti
hæglega innan vébanda hefðarinnar. Ket-
ill hængur hafði þó ýmsa burði til að rjúfa
hefðina. Þeir burðir felast annarsvegar í
manngerðinni, hinni dökku hetju með
einkenni kolbíts, hinsvegar í dramatísk-
um möguleikum í tengslum hans við tröll,
einkum ástarsambandinu við Hrafnhildi.
Kolbítsmanngerðin er afbrigðileg, aðlag-
ast illa félagslega og myndar oft sterkar
andstæður í sögum vegna þess að kolbít-
urinn sker sig úr. Frásögnin einkennist í
upphafi af öryggi, og sýnir það hve sterk
kolbítshefðin var. Mynd Ketils er skýr og
skopleg, stílbragð úrdráttarins nýtur sín í
hlédrægni hans og háði ásamt fíflsmynd-
inni. En síðan ekki söguna meir, því Ketill
aðlagast smám saman, fær ekki að giftast
Hrafnhildi og tekur við hefðbundnu hlut-
verki trölladrápara og fjölskylduföður.
Það er náttúrlega út í hött að grufla í því
hvað úr Katli og sögu hans hefði getað
orðið, ef sagan hefði brotið viðjar hefðar-
innar. En vísa má til Áns sögu bogsveigis,
sem stælir vísvitað kolbítsminnið úr Ket-
ils sögu. Sagan nýtir á glaðbeittan hátt
sérstöðu kolbítsins. Höfundur hikar ekki
við að láta Án fara að heiman og koma
aftur með stól handa mömmu sinni eins
og Ketill hafði gert og ná sér að auki í
göldróttar örvar eins og Oddur átti. Það er
ekki nóg með að sagan steli úr frændsög-
um sínum, heldur hefur hún einnig látið
greipar sópa um þema og efni fjarskyldari
ættingja eins og Eglu. Ruth Righter-
Gould segir að bygging þemans um tvo
ólíka bræður gegn svikulum konungi sé
sú sama og í Eglu.13 Sagan er full af
gróteskum, grófum húmor, þar sem öllu
er snúið við, þvert á alla skynsemi.14 Höf-
undur fer frjálslega með hefðina og veld-
ur vel hlutlægum sagnastíl. Vald hans yfir
efninu veitir honum svigrúm fyrir mark-
visst grín og útúrsnúninga. Byggingin er
einföld. Lítið er af yfirnáttúrlegu efni,
þess þarf ekki. Dæmi um frjálslega notk-
un á hefðbundnu efni er meðferðin á þeim
sið að setja afhöggvin höfuð illvirkja við
þjó þeirra. Þegar Án drap Garan skálabúa
hjó hann „af honum höfuðit ok dró hann
út ok stakk nefinu í klof honum, at hann
gengi eigi dauðr“. (Áns saga bogsveigis,
388)
Án er ekki bara kolbítur. Hann er sér-
vitringur, blanda af prakkara og fíflinu
vitra, persónum sem miðaldahöfundar
notuðu sem eins konar grímu þegar þeir
vildu gagnrýna samfélög þar sem leik-
48
TMM 1990:2