Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Side 94

hreyfist með jöfnum hraða nema eitthvað
trufli þá á vegferð þeirra. Slíka veröld
hluta á jafnri hreyfingu má sjá fyrir hug-
skotssjónum sínum. Og ekki spillir fyrir
að tímahugtak sígildrar eðlisfræði er
mjög í samræmi við daglega reynslu
manna.18 En hver getur ímyndað sér
„fjórvíða samsvörun yfirborðs kúlu“?19
Ef veröldin líkist yfirborði kúlu þá er hún
takmörkuð þótt hún sé án endimarka. í
slíkum heimi snýr ljósið aftur til upphafs
síns og myndar því lokaðan hring en sam-
kvæmt kenningum formgerðarstefnunnar
er málið einmitt lokaður hringur þar sem
merking orða ræðst alfarið af afstöðu
þeirra til annarra orða. Hæfa ekki lista-
verk, sem eru lokuð inn í sig sjálf og vísa
ekki til ytri veruleika, vel slíkri heims-
sýn?
Tengslin sjást skýrar ef við íhugum þá
staðreynd að þegar eðlisfræðingar tala um
„fjórvíða samsvörun“ o.s.frv. þá nota þeir
líkingamál eða réttara sagt líkanamál.
Þeir telja sig ekki geta sagt hvemig heim-
urinn er í „raun og veru“, þeir geta aðeins
gert sér lfkön sem virðast frjó. Þannig bíta
kenningar þeirra í skottið á sjálfum sér og
enn sjáum við hringmyndun í heimssýn
samtímans. Þessa heimssýn kýs ég að
kalla „hringaða“, heimsmynd sígildrar
eðlisfræði og reynsluspeki nefni ég
„myndræna“. Eða var það tilviljun að
skáldsagan raunsæja tók að láta á sér
kræla skömmu eftir að sígild eðlisfræði
kom til sögunnar? Og svo má bæta því við
að ég vil nefna heimsmynd miðalda
„táknræna“, fyrirbæri þessa heims voru
jafnframt tákn fyrir eitthvað annað og list-
sköpun í samræmi við það.
En nú er annað uppi á teningnum og
eðlisfræðingamir, sem byltu heimsmynd-
inni í byrjun aldarinnar, töldu sig ekki
geta ákvarðað hreyfingu og staðsetningu
öreindar samtímis, og skáldin hættu að
draga upp ljóðmyndir sem hafa skýra
samsvörun í veruleikanum.
Júrgen Habermas nálgast samband nú-
tímalista og -vísinda með dálítið öðrum
hætti. Vísindi, listir og siðferði á vorum
dögum draga dám af þeirri fallveltis-
hyggju sem er eitt af kennimörkum nú-
tíma heimsmyndar. Fallveltishyggjan
birtist í listum, tilraunastarfsemi margs
konar, þar sem eldri tilraunum er ýtt til
hliðar eins og afsönnuðum kenningum.
Listin er orðin að tilraunastofu, segir
21
Habermas.
Það er kannski þessi tilraunamennska
sem gerir það að verkum að nútímalist er
oftar en ekki ástríðulaus og köld, áherslan
á hið tjáða birtist í formtilraunum hvers
konar. Formið sigrar inntakið. Og margt
af því sem nefnist nýstefna er jafnt hand-
an tilfinninga sem skynsemi. „Kúnstin"
verður „kúnstug“ og listamaðurinn
grímuleikari. Ekki þar fyrir að kúnst-
ugheit hafa svo sem ávallt verið til í heimi
lista og birtast í meðvitaðri tilgerð bar-
okkljóða og hátimbruðu myndmáli drótt-
kvæða. En það að hafna jafnt skynsemi
sem tilfinningum eins og t.d. súrrealist-
arnir gerðu er nýjung í alvarlegri list.
Hvað kröfuna um einlægni í skáldskap
varðar þá er hún skilgetið afkvæmi
„sjálfsins bólgna“ sem eitt sinn ríkti í ríki
andans og er nú gengið fyrir ættemis-
stapa. Svo er skáldunum frjálst að setja
einlægnina og siðferðið í öndvegi að nýju
og berjast þannig gegn sundurlimun
menningarinnar. Kannski er þrígreiningin
ein grein á meiði þeirrar vondu firringar
sem allt ætlar lifandi að drepa. Og kannski
92
TMM 1990:2