Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Side 66

paradigmi sem gagnast betur til að túlka hina nýju þekkingu og fella hana
í heildstætt kerfi.7
í vísindasögulegu tilliti má líta svo á að um daga vísindabyltingarinnar
hafi heimsmynd miðalda á sviði stjörnufræði sem hafði jörðina að miðpunkti
(var jarðmiðlæg eða geocentrisk) verið varpað fyrir róða en heimsmynd
Kóperníkusar og samstarfsmanna hans rutt sér til rúms. En hún hafði
sólina að miðpunkti (var sólmiðlæg eða heliocentrisk).8 Hugmyndir um
sólina sem miðpunkt alheims má þó vissulega rekja allt aftur til fornaldar.9
Jarðmiðlæga heimsmyndin hafði samt hlotið trúarlega viðurkenningu þar
sem miðaldakirkjan gekk út frá henni í útlistun sinni á sköpunarverkinu.
Hún var því hluti hinnar viðteknu eða „kanóníseruðu“ þekkingar. En fyrir
daga vísindabyltingarinnar var ekki litið á þekkingu sem síbreytilegt og
hvikult verk mannsins eins og gert er nú á dögum heldur var hún talin
stöðug og var byggð á túlkunum viðtekinna kennivalda (auctoritas). Hún
átti að því leyti sammerkt með opinberuðum sannleika Guðs.
í hugmyndasögulegu samhengi hangir þó mun fleira á þessari spýtu
en að himintunglunum hafi verið raðað upp á nýtt á sporbrautir sínar.
Með vísindabyltingunni sköpuðust forsendur þess að ríkjandi heimsmynd
Vesturlanda hætti að vera trúarleg í eðli sínu og yrði veraldleg eða nánar til
tekið náttúruvísindaleg. Þar með var annað af tveimur afgerandi skrefum
stigið í þróun nútímans og þess hugarfars sem einkennir hann. Það skref
hefur verið kallað sekúlarísering, afhelgun eða veraldarvæðing. Hitt skrefið
í átt til nútímans fól í sér það sem kalla má individúalíseringu og fólst í
hraðvaxandi einstaklingshyggju sem vissulega var þó tekin að gera vart við
sig á ofanverðum miðöldum í kjölfar þeirrar þróunar sem nefnd hefur verið
endurreisn eða renaissance 12. aldar og markar straumhvörf í miðaldasögu.10
Áður hafði fólk í ríkum mæli skynjað sig sem hluta af stærri heild, heimili,
ætt, sókn, héraði, mállýskusvæði eða landshluta. Lengi var hugtakið nation
(þjóð) notað um fólk er myndaði slík samfélög. Nú á dögum er það hugtak
almennt notað í pólitískri merkingu um fólk sem myndar sameiginlegt og
sjálfstætt ríki. Við upphaf nútímans ruddi sterk einstaklingsvitund sér til
rúms og hinn myndugi einstaklingur kom fram á sjónarsviðið.
7 Kuhn, 1981: einkum 52-61.
8 Nicolaus Copernicus. Slóð, sjá heimildaskrá.
9 Heliocentrisk varldsbild. Slóð, sjá heimildaskrá. Geocentrisk varldsbild. Slóð, sjá heimildaskrá.
10 Renaissance of the 12th century. Slóð, sjá heimildaskrá.
64
J