Saga - 2009, Blaðsíða 89

svanur kristjánsson
Íslensk kvennahreyfing,
valdakarlar og þróun lýðræðis
1907–1927
Í rannsóknum á lýðræði hefur einkum verið horft til framlags karla til stjórn-
mála en hlutur kvenna fyrir borð borinn. Nauðsynlegt er hins vegar að skoða
framlag kvennahreyfinga til lýðræðis, ekki síst vegna þess að konur hafa
gjarnan sterka tilhneigingu til að byggja stjórnmálaafskipti sín á siðferðilegum
grunni: að lýðræði snúist um markmið og gildi ekki síður en um hvaða leið
til lýðræðis skuli farin. einnig þarf að huga að viðbrögðum valdakarla við
framgangi kvennahreyfinga, hvort þeir líti á konur sem bandamenn í bar-
áttu fyrir lýðræði, láti sér fátt um finnast eða snúist jafnvel gegn afskiptum
og áhrifum kvenna í stjórnmálum. Greining á sögu íslenskrar kvennahreyf-
ingar getur þannig varpað nýju ljósi á þróun lýðræðis á Íslandi um leið og
hún minnir okkur á það hversu viðkvæmt lýðræðið er og hversu hættulegt
það getur verið að varpa hugsjónum fyrir róða.
Allt frá dögum þýska fræðimannsins Max Webers (1864–1920) hefur
verið rótgróin hefð í stjórnmálafræði að greina á milli tvenns konar
kenninga um stjórnmál: raunhyggjukenninga (e. empirical theories)
og gildakenninga (e. normative theories).1 Raunhyggjukenningar eiga
Saga XLVII:2 (2009), bls. 89–115.
1 Auður Styrkársdóttir fær þakkir fyrir gagnlegar athugasemdir og ábendingar.
Grein þessi er hluti af rannsóknum mínum á þróun lýðræðis á Íslandi frá
síðustu áratugum 19. aldar til fyrsta áratugar 21. aldar. eftir því sem verkefninu
hefur miðað áfram, hef ég gert mér betur grein fyrir nauðsyn þess að fjalla fræðilega
um þróun lýðræðis hér á landi sem annars staðar, bæði á grundvelli gildakenn-
inga og raunhyggjukenninga. Síðasta grein mín er: „Leið Íslands til lýðræðis: Frá
frjálslyndi og kvenfrelsi til feðraveldis“, Ritið (1/2008), bls. 63–90. Þar komst ég
að þeirri niðurstöðu að íslenskir valdakarlar hafi skyndilega snúið baki við hug-
sjónum lýðræðis af ótta við vald kvenna. Í þessari grein er gerð betri grein en
áður fyrir tengslum gildakenninga og raunhyggjukenninga. Jafnframt er kvenna-
hreyfingin íslenska í forgrunni en ekki valdakarlar eins og áður. einnig nær rann-
sóknin fram til ársins 1927, en fyrri greininni lauk með breytingu á stjórnarskrá 1915.
Góðan inngang að kenningum Max Webers um stjórnmál má finna í íslenskri
þýðingu á bók hans Wissenschaft als Beruf; Politik als Beruf, Mennt og máttur
(Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag 1973), bæði í megintexta, inngangi
Sigurðar Líndal og athugasemdum þýðandans, Helga Skúla kjartanssonar.
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 89