Saga - 2009, Blaðsíða 208

Þá áætlar Gunnar hve margir stunduðu fiskveiðar sem aðalatvinnu yfir
árið (m.ö.o. hve mörg ársverk voru í fiskveiðum). Hann gefur sér ákveðnar
forsendur um hve lengi menn stunduðu sjóinn yfir árið (bátasjómenn 22 vikur
á ári og sjómenn á þilskipum einnig 22 vikur til 1880, eftir það 26 vikur). Fjöldi
ársverka samkvæmt þessu er á bilinu 3.600–4.000 fram um 1820, fjölgar síðan
þar til hámarkinu er náð árið 1885, en síðan fækkar þeim. Til þess að meta hlut-
fallslegt vægi fiskveiða í atvinnulífi reiknar Gunnar hlutfall ársverka af fjölda
karlamanna 15–64 ára og fær út að fiskveiðar hafi skapað 30% „af þeirri at-
vinnu landsmanna sem þá var metin sem atvinna“ frá því um 1770 og fram
undir 1890 (bls. 40). Tvennt er við þetta að athuga. Réttara væri að nefnarinn
væri heildarfjöldi ársverka í landinu en ekki fjöldi karla 15–64 ára, þar sem
allt af er nokkur hluti þeirra án vinnu eða óvinnufær. Í öðru lagi er vinnu kvenna
sleppt í útreikningnum og sé ég ekki neina réttlætingu fyrir því að svo sé gert.
Til þess að skoða hve stórum hluta þjóðarinnar atvinnuvegurinn framfleytti,
samkvæmt skilningi manntala, styðst Gunnar við manntalstölur, en þar sem
áætlun hans um fiskveiðar er miklu hærri en þær sýna þarf að lækka hlutdeild
annarra atvinnuvega og er aukningin öll tekin frá landbúnaðinum. Þannig fær
Gunnar það út að hlutdeild sjávarútvegs hafi verið á bilinu 28–33% 1801–1890
en síðan fallið í 23% um aldamótin. Til samanburðar sýna tölur um atvinnu-
skiptingu þjóðarinnar í manntölum vaxandi hlutdeild, frá 6% í 17%, 1801–1890
sem síðan minnkar í 15% 1901, og áætlun undirritaðs um skiptingu vinnuafls
eftir atvinnugreinum sýnir hækkun úr 11% 1870 í rúmlega 19% 1890 og 1901.
Talsverður slumpareikningur er viðhafður í þessari áætlun Gunnars.
Aðferðin við að meta fjölda bátsverja er ekki nægilega ljós og rökstudd og
virðist tilviljunarkennd, en gæti verið nær sanni, um 9% hærri en skip rúma -
tölur Hagskinnu sem ekki gera ráð fyrir „yfirskipsmönnum“. Útreikningar
Gunnars á fjölda virkra í fiskveiðum og hlutdeild fiskveiða í atvinnu lands-
manna eru einnig hæpnir. Jafnvel þótt fallist sé á grófan útreikning á virkum
í fiskveiðum þá verður að bera þær tölur saman við sambærilegar tölur í
öðrum atvinnugreinum. Víst má telja að manntöl 19. aldar vantelji þá sem
vinna við sjávarútveg og oftelji fólk í landbúnaði, en mér finnst býsna langt
gengið í leiðréttingu á því að hækka margfalt hlutdeild sjávarútvegsins á 19.
öld fram til 1890 miðað við manntöl og jafnvel áætlun mína, sem þó reyndi
að leiðrétta að nokkru skekkjur manntalanna. Útkoman verður sú að tölur
Gunnars sýna stórfelldan samdrátt í sjávarútvegi undir lok 19. aldar, þegar
þessi atvinnuvegur var í raun í mikilli sókn í efnahagslífinu.
Þótt hér hafi verið fundið að áætlunum Gunnars tel ég þær vísa veginn
til frekari rannsókna. Mér finnst sérstaklega athyglisverð tilraun hans til að
meta ársverk í fiskveiðum og þyrfti með svipuðum hætti að skoða aðrar at-
vinnugreinar til að fá ábyggilegri tölur um vinnuafl og skiptingu þess eftir at-
vinnuvegum. einnig er þörf á að bæta fyrirliggjandi áætlanir um fiskneyslu
og fæðuneyslu landsmanna yfirleitt.
Guðmundur Jónsson
ritdómar208
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 208