Saga - 2009, Blaðsíða 232

hyrningsverslunina á milli evrópu, Afríku og Ameríku. Frásögn af John
Cochrane, skoskum draumóramanni sem langaði til að verða „baron of Mount
Hecla“ (bls. 45), fléttast saman við alvarlega kreppu og harðindi á Íslandi
sem meðal annars ól af sér skammvinn áform um að flytja Íslendinga til
Jótlandsheiða. Staða Íslands í heimskerfinu á fyrri hluta 19. aldar er rauður
þráður í þessum kafla þar sem glöggt sést að breska heimsveldið hafði ör-
lög Íslendinga í hendi sér en ekki einu sinni fjandskapur við Dani varð til
þess að Bretum þætti það ómaksins virði að hernema landið. Ævintýramaðurinn
Jørgen Jørgensen (Jörundur hundadagakonungur) fór létt með að hertaka
Reykjavík í skjóli breska flotans, en Jörundur og húsbóndi hans, sápu-
kaupmaðurinn Samuel Phelps, höfðu engin ítök hjá breskum yfirvöldum og
því rann „byltingin 1809“ út í sandinn. Fróðleg umfjöllun er um viðhorf al-
mennings á Íslandi til byltingarinnar — þar sem þögult samþykki virðist
hafa verið ríkjandi afstaða — og um árangurinn af byltingunni, sem var
næstum enginn. „Jörgensen ætlaði að koma miklu í verk en fékk ekki tíma til
þess. Hann var ekki réttur maður á réttum tíma á réttum stað“ (bls. 86). Í
þessum kafla er nýtt tækifæri til að ræða stöðu kvenna og er m.a. umfjöllun
um „tískubyltinguna“, breytinguna sem varð í fatatísku íslenskra kvenna á
tíma Napóleonsstyrjalda. Áður höfðu íslenskir karlmenn lengi klætt sig sam-
kvæmt nýjustu tísku frá kaupmannahöfn á meðan konurnar klæddust
hefðbundnum íslenskum búningi, sem útlendingum þótti „sérkennilegur
og lítt aðlaðandi“ (bls. 120). Magnús Stephensen kemur þar við sögu sem
tískufrömuður, var í fararbroddi í þeim málum sem öðrum. embættismenn
höfðu áhyggjur af „daniseringu“ kvenna sinna (bls. 122) en voru líklega
býsna daniseraðir sjálfir. kafli um skólahald á Íslandi er einnig mjög fróðlegur,
einkum umfjöllum um hæga þróun Bessastaðaskóla í átt að því að verða
latínu skóli sem stæðist samjöfnuð við danska skóla. Sú viðleitni var aðdá-
unarverð í ljósi þess að aðbúnaðurinn var fátæklegur og skólaárið stutt, en
niðurstaða kaflans er að það hafi tæplega tekist fyrr en Lærði skólinn var
stofnaður í Reykjavík 1846 (bls. 134). Almenn skólaskylda var tekin upp í
Danmörku 1814 en mun síðar á Íslandi.
Þriðji hlutinn í „Aldahvörf og umbrotatímar“ er mjög stuttur, aðeins um
tíu blaðsíður, og fjallar um þróun Reykjavíkur sem höfuðstaðar Íslands. Á
þessum tíma lifðu flestir bæjarbúar af sjósókn en stærri verslun var í höndum
danskra kaupmanna. Tveir þriðju af fyrstu borgurunum í Reykjavík voru
útlendingar. Árið 1801 var bærinn takmarkaður við tvær götur, Hafnarstræti
og Aðalstræti, en frá 1818 var þó til bókasafn í bænum og fyrsta kaffihúsið í
Reykjavík var opnað 1837. Af kaflanum má ráða að tvennt hafi stuðlað að
viðgangi Reykjavíkur; annars vegar að verslunarstaðurinn fékk ákjósanlegt
kaupsvæði og varð nánast sá eini af hinum nýju kaupstöðum „þar sem boðið
var upp á einhvers konar samkeppni“ (bls. 139). Á hinn bóginn söfnuðust
embættismenn þar smátt og smátt saman á þessum árum, en engin tilraun er
gerð til greina orsakir þeirrar þróunar.
ritdómar232
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 232