Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 31

A ð v e r a e y l a n d
TMM 2010 · 4 31
og þess hve Íslendingar hafa í reynd verið ofurseldir erlendum öflum á
20. öld sem viðhaldsvinnu við rofið.
Samkvæmt Sigurði Nordal markaði fyrsti ritsímasæstrengurinn
milli Íslands og Evrópu, sem var lagður árið 1906, endalok miðalda á
Íslandi. En margt var þá víst enn ógert og margt af því var síðar gert af
eða í samvinnu við erlend herlið. Breski herinn nam Ísland árið 1941 og
sá bandaríski tók við af honum árið 1942. Bandaríkjamenn fóru eftir
stríðið, en komu aftur árið 1951, eftir að Atlantshafsbandalagið var
stofnað, til að reisa herstöð á Íslandi, þar sem landið hafði hernaðarlega
þýðingu í kalda stríðinu. Efnahagsáhrifin voru gríðarleg: Bandaríski
herinn lagði fyrsta nothæfa veginn sem tengdi saman hinar dreifðu
byggðir. Herinn byggði líka eina alþjóðaflugvöllinn á landinu, líkt og
Bretar höfðu gert flugvöll fyrir innanlandsflug í miðborg Reykjavíkur.
Ísland fékk mesta Marshall­aðstoð allra ríkja miðað við höfðatölu,
jafnvel þótt fiskútflutningur í stríðinu hefði verið svo ábatasamur fyrir
Íslendinga að eldra fólk talar ennþá um „blessað stríðið“. Í hvert sinn
sem innlendir stjórnmálamenn eða slæm efnahagsstjórn komu lands­
mönnum í vandræði var hægt að reiða sig á að bandamennirnir miklu
í vestri keyptu af þeim fisk eða „opnuðu markaði“. Fyrirtækið sem var
stofnað til að sinna byggingarstarfsemi í tengslum við herinn, Íslenskir
aðalverktakar (IAV), er ennþá langstærsti byggingaraðilinn í landinu.
Íslendingar skrifuðu undir stofnsáttmála Atlantshafsbandalagsins
árið 1949 þrátt fyrir hörð mótmæli. Mótmælin voru kveðin niður með
lögregluvaldi og til þess beitt táragasi í fyrsta og eina sinn í sögu Íslands
þar til í fjöldamótmælunum árið 2009. Mótmælin, táragasið og ákærur
ríkisvaldsins á hendur mótmælendum í kjölfarið17 mörkuðu upphaf og
endalok tímaskeiðs, en ennþá er því afneitað hvers eðlis þau þáttaskil
nákvæmlega voru, í Íslandssögunni eins og hún birtist víðast.
Það sem er merkilegt í ljósi núverandi aðstæðna er hve vera hersins
hefur fengið tiltölulega litla athygli og umfjöllun miðað við áhrif hennar.
Vissulega var herstöðin í um 50 km fjarlægð frá Reykjavík svo að
hermennirnir og búnaður þeirra voru yfirleitt ekki í beinni snertingu
við þorra landsmanna. Og vissulega gekk einnig hópur vinstrisinna,
þar á meðal móðir mín og ég fimm ára gamall, frá herstöðinni til
Reykjavíkur á hverju ári og kyrjaði slagorð og söngva friðarsinna.
Þátttakendurnir, sem skiptu nokkrum tugum eða hundruðum, voru
fámennur jaðarhópur sem fékk engu breytt. Meirihlutanum sem studdi
hersetuna eða féllst á hana, tókst aftur á móti ágætlega að leiða herinn
kurteislega hjá sér á meðan hann makaði krókinn. Þetta skýrist ef til
vill best í ljósi þjóðernisstefnunnar sem menn lýstu yfir á öllu pólitíska