Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 51

H r u n v i t s m u n a
TMM 2010 · 4 51
að breyttum forsendum og samsami sig ríkjandi ástandi. Þessu má líkja
við að menn færu í pestum og faröldrum að álykta að úr því að meðal­
líkamshiti hópsins væri 39,5 gráður á Celsíus þá væri hann eðlilegur.
Eitt áhrifaríkasta dæmið um hjarðhegðun á Íslandi á árunum fram að
haustmánuðum 2008 er líkast til að allar fjármálastofnanir með öllum
sínum sérfræðingum og lögfræðingum buðu gengistryggð lán sem allar
eftirlitsstofnanir töldu eðlileg, stjórnmálamenn lofuðu, fjölmiðlar og
álitsgjafar kynntu og mæltu með og tugir þúsunda einstaklinga og fyrir­
tækja, tóku að fjárhæð sem í júní 2010 stóð í samtals 885 þúsund millj­
ónum íslenskra króna.40 (Þetta er fjárhæð sem er a.m.k. tvisvar sinnum
hærri en ætla má að heildarskuldir ríkissjóðs verði í árlok 2010.) Síðan
kemur í ljós með dómi Hæstaréttar þann 16. júní 2010 að slík lán eru
ólögleg.41 Það sem nú blasir við að var bæði óskynsamlegt og ólöglegt
var í ölduróti uppgangsins eðlilegt, rétt og sjálfsagt og hjarðirnar eltu.
Skynsemin réð ekki för. Hjarðirnar fylgdu leiðarvísi sérfræðinganna í
blindni.
Kapítalismi fyrir alla
Blindan og hjarðhegðunin var ekki bundin við fjármálaheiminn einan.
Á síðasta áratug 20. aldar og í upphafi þeirrar 21. smitaði hinn stöðugi
vöxtur efnahags yfir í aðrar sveitir. Hinn „endalausi“ vöxtur efnahags
og botnlausa uppspretta fjármuna leiddi til þess að víðar en á Íslandi
hættu menn að sjá muninn á hagsæld og farsæld.42 Þessir efnahagslegu
vindar gáfu pólitískum hugmyndum um alþýðu­kapítalisma43 byr undir
báða vængi. Þeirri hugmynd að almenningur gæti bætt hag sinn á sama
hátt eða með sömu aðferðum og kapítalistar – þ.e. atvinnurekendur
og fjármagnseigendur – hafði vaxið fiskur um hrygg á níunda áratug
síðustu aldar þegar helstu leiðtogar hins vestræna heims voru Ronald
Reagan forseti Bandaríkjanna og Margaret Thatcher, forsætisráðherra
Breta. Þau voru bæði harðir talsmenn kapítalisma en áttu það sam­
eiginlegt að vera af alþýðlegu bergi brotin og trúðu því að auðhyggjan
gæti fært öllum almenningi farsæld og frama á sama hátt og þeim. Ég
var búsettur á Bretlandseyjum á níunda áratugnum og var með opin
eyru fyrir umræðum um þjóðfélagsmál. Þá var það talið heppilegt að
almenningur tæki þátt í uppbyggingu atvinnnulífs með því að fjár­
festa í hlutabréfum fyrirtækja. Einkavæðing ríkisfyrirtækja þar í landi
hafði m.a. það að markmiði að auka hlutabréfaeign almennings og tók
söluferli eignahluta ríkisins mið af því líkt og reynt var að gera á Íslandi.
Í Bretlandi var einnig á þessum tíma aukin áhersla lögð á að fólk næði að