Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 111

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 4 111
[…] ef saga Íslands átti ekki að verða (það sem hún seinna varð) einber keðja ómerki­
legra annálsgreina, varð það að gerast með því að leggja áherslu á hvað vakti fyrir
fólki, láta persónurnar taka til hendinni og tala, og með því að fylgja markvisst eftir
mismundandi þráðum í lífi þeirra [251].
Snorra er tvisvar lýst almennum orðum í Íslendinga sögu. Í fyrra skiptið þegar
hann flyst búferlum frá Borg í Reykholt um 1206: „Gerðist hann þá höfðingi
mikill, því at eigi skorti fé. Snorri var hinn mesti fjárgæzlumaðr, fjöllyndr og
átti börn við fleirum konum en Herdísi [Sturlunga saga I (1946): 242].“ En í
síðara skiptið þegar greint er frá lyktum Gufunesmála um 1216–17: „Ok af
þessum málum gekk virðing hans við mest hér á landi. Hann gerðist skáld gott
ok var hagr á allt þat, er hann tók höndum til, ok hafði inar beztu forsagnir á
öllu því, er gera skyldi [269].“ Hér segir sagan bæði kost og löst á Snorra. Auð­
söfnun hans, sem sagan segir frá, sýnir að hann kunni að fara með fé og sú
ábyrgð, sem honum er lögð á herðar margsinnis, að vera lögsögumaður, ber
vitni um að menn hafa borið virðingu fyrir lagaþekkingu hans og líklega
einnig stjórnmálasnilld hans þótt sumir þættust bera skarðan hlut frá borði í
samskiptum við hann. En þeir lestir sem frásögnin ber á hann, græðgi (ava-
ritia) og losti (fornicatio), voru hvorttveggja meðal helstu synda á miðöldum
svo að dómur Sturlu um fóstra sinn er ekki mildur.
Ætla má að lýsingarnar á dauðastundum Sturlusona eigi að skoða eins og
hnotskurn af lífi þeirra. Raunar var það algengara í erlendum miðaldaritum að
draga saman persónulýsingu eins og eftirmæli eftir að sagt hafði verið frá
andláti persónunnar en kynna þær til sögu eða fella dóma þegar þær fyrst láta
til sín taka að einhverju ráði eins og gjarnan er gert í Íslendingasögum og gert
er í tilfelli Snorra. En á miðöldum var almennt álitið að dauðastundin skipti
miklu máli. Viðbrögð við dauðanum eru oft notuð í fornsögum til að sýna í
sjónhending hvað býr í sögufólkinu – oftast til að stækka það – og um leið að
hnykkja á orðspori þess. Fjölmargar lýsingar á hetjudauða sýna þetta. Í forn­
sögunum er þó ekki aðeins vopndauði notaður til að draga saman mannlýs­
ingu. Mönnum, sem látast voveiflega eða á sóttarsæng, er einnig lýst and­
spænis dauðanum. Þórður Sturluson lést á sóttarsæng 1237 umkringdur fjöl­
skyldu og vinum. Sighvatur, bróðir hans, féll hins vegar á vígvellinum á Örlygs­
stöðum 1238 og gekk hann ákveðinn og óhræddur í dauðann samkvæmt lýs­
ingu Íslendinga sögu. En vinir hans reyndu að koma í veg fyrir að hann yrði
drepinn og guldu með lífi sínu.
Gagnstætt bræðrum sínum var Snorri Sturluson alveg óviðbúinn þegar
Gissur Þorvaldsson réðst til atlögu í Reykholti 23. september 1241 og lét drepa
hann. Í augum miðaldamanna var það almennt talið manni til vansæmdar að
deyja óviðbúinn, ekki síst fyrir morðingjahendi. Líklega hafa menn hér á landi
verið svipaðrar skoðunar. Síðustu orð Snorra: „Eigi skal höggva“ – hafa yfirleitt
verið talin vitna um skort á hetjuskap eins og flest það sem hann tók sér fyrir
hendur og Íslendinga saga segir frá. Snorra hafi skort viljastyrk bræðra sinna
og ró andspænis dauðanum. Lýður Björnsson sagnfræðingur hefur þó bent á