Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 100

Á d r e pa
100 TMM 2010 · 4
Lýðræðið okkar er vonandi ekki í hættu af þessari orsök, en að leyfa gremj­
unni að taka forystu í stjórnmálaumræðu í samfélaginu gerir þessa umræðu
ófrjóa, staðnaða og úrræðalausa. Skýrasta birtingarmynd þessa úrræðaleysis
eru borgarstjórnarkosningarnar í Reykjavík í sumar þegar 35% kjósenda
afsöluðu sér rétti til að kjósa í alvöru um stjórnmálastefnur og greiddu Besta
flokknum atkvæði sitt. Það er mesta vantraustsyfirlýsing á lýðræðislegar
kosningar sem ég hef orðið vitni að. Ég held að það sé kominn tími til að taka
upp hanskann fyrir lýðræðið, og er þessi grein skrifuð í því skyni.
Í staðinn fyrir þá málefnalegu og upplýstu umræðu um lýðræði sem við
þurfum á að halda hafa orðaskipti okkar staðnað í nokkrum einföldum stað­
hæfingum sem hver tekur upp eftir öðrum en eru að miklu leyti sprottnar af
misskilningi. Ég held að þessi geldstaða umræðunnar stafi mikið af því að
vanrækt hafi verið að ala þjóðina upp í þekkingu á stjórnmála­ og stjórnskip­
unarfræði; kannski hefur einkum verið vanrækt að dýpka skilning fólks á
stjórnmálum með þekkingu á stjórnskipunarsögu. Því gerist ég sums staðar
dálítið kennaralegur hér á eftir þegar ég geng á hólm við nokkrar af verstu
tuggunum sem heyrast hjá okkur.
Lýðræði á fjögurra ára fresti
Sums staðar má lesa í bókum að stjórnmál hefjist með lýðræði og að lýðræði
okkar tíma sé upprunnið í Aþenu í fornöld. Ástæða þess að málið vill líta
þannig út er sjálfsagt sú að orðin sem eru notuð um stjórnmál og lýðræði í
flestum evrópumálum, pólitík og demokratí, eru af grískum uppruna.2 En
lýðræði Aþeninga fólst einkum í því að borgarar, frjálsir karlmenn af aþenskum
uppruna, voru valdir með hlutkesti til að sitja tímabundið í mikilvægum
embættum og stjórnarstofnunum. Hugmyndin um fulltrúalýðræði, að hinir
mörgu og valdalitlu komi saman og velji sér stjórnendur, er sagt vera miklu
eldra, og til eru þeir sem halda því hiklaust fram að það sé upprunalegra hjá
mannkyninu að umboð til valda komi að neðan heldur en að ofan, að kosn­
ingar séu upprunalegri aðferð til að velja stjórnendur en guðlegt umboð eða
skipun æðri valdhafa af einhverju tagi.3 Fulltrúaþing fóru þó einkum að þróast
sem valdhafar ríkja í Evrópu á miðöldum. Venjulega voru þau stéttaþing þar
sem mestu höfuðklerkar og æðstu aðalsmenn áttu sæti samkvæmt stöðu sinni,
en þar komu líka fyrir fulltrúar borga og bæja, ekki beinlínis lýðræðislega
kosnir, en þar var það sem fulltrúalýðræðið tók að þróast. Stundum hefur verið
sagt að fyrsta tilfellið af slíku fulltrúakerfi sem heimildir greina frá sé þing sem
var haldið í smáríkinu Leon á norðvesturhorni Spánar árið 1188. Annars hefur
neðri málstofa enska þingsins lengi verið talin sú stofnun sem hafi farið í farar­
broddi fulltrúalýðræðis í álfunni.4 Þjóðveldi Íslendinga á miðöldum var ekki
reist á fulltrúalýðræði heldur á arfgengu goðaveldi þar sem hver goði þurfti þó
á að halda virkum stuðningi almennra bænda. Samt þekktust kosningar;
þannig virðast hreppstjórar hafa verið valdir með kosningu, og lögsögumaður
var kosinn á Alþingi, til þriggja ára í senn.5 Síðar varð Ísland hluti af einhverju