Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Blaðsíða 114

D ó m a r u m b æ k u r
114 TMM 2010 · 4
stöðum, dregnum mestanpart af lestri fyrstu bókanna. Og þær niðurstöður
lúta nær ófrávíkjanlega að ytri þáttum; að rómuðum stíl höfundar, myndvísi og
þokka verka hans, en minna sagt um sjálft innihaldið.
Í greinasafni Morgunblaðsins má finna ritdóm Jóhanns Hjálmarssonar
skálds um nóvelluna Svefnhjólið eftir Gyrði Elíasson, „Lykill að skuggalegu
lífi“, sem ber ýmis merki þeirra vönduðu bókaumfjallana sem birtust áður í
blöðum og tímaritum. Ritdómari hefur til dæmis skýra heildarmynd af höf­
undarverki Gyrðis fram að þeirri bók sem um ræðir, setur hana í samhengi við
fyrri bækur („[n]ærvera skrímsla og móra ágerist í sagnaheimi Gyrðis“) og
nálgast tungutak og merkingarsköpun verksins með eigin hætti og hugsun:
Hlutveruleikanum miðlar Gyrðir með smámunasemi sem þó er ekki utan marka
sögunnar. Sögumaður er með Kolibri ritvél, mótorhjólið hans er Suzuki TS 400,
ryksugan er Nílfiskur. […] Í síðustu köflunum þar sem m.a. er lýst ferð með duggu
þar sem kuflklædd vera er við stjórnvöl minnir á aldalokamystík í anda málarans
Arnolds Böcklins.
Þess háttar umfjöllun hefur hins vegar tekið ákveðnum breytingum. Í stað
metnaðarfullrar og upplýsandi greiningar, sem er bókmenntum okkar svo
nauðsynleg, birtast oftar en ekki hreinir og klárir dómar, í krafti stjörnugjafa,
í blöðum og sjónvarpi. En ætla má að slíkt muni koma niður á bókmenntum
okkar og lestrarhæfni, og hefur ef til vill þegar átt sinn þátt í breyttu sölu­
mynstri. Sífellt meira ber til að mynda á „bestsellerisma“ í bóksölu fyrir jólin
þar sem bilið milli söluhæstu og meðalstórra sölutitla hefur aukist mjög. Og
þar eiga fjölmiðlar stóran hlut að máli, enda taka þeir þátt í leitinni að bestu
skáldsögunni (ekki bestu ljóðabókinni eða besta smásagnasafninu) fyrir hver
jól, og birta mun síður ritdóma um illseljanlegar bækur. Hvers vegna var til
dæmis ekki fjallað um ljóðabók Ísaks Harðarsonar Rennur upp um nótt í Kilj­
unni og Fréttablaðinu, tveimur stærstu miðlunum, fyrir jólin síðustu; ein­
hverja almerkustu ljóðabók undangenginna ára?
Ef marka má dóma fyrir síðustu jól voru Milli trjánna og Nokkur almenn orð
meðal helstu tíðinda nýliðinnar vertíðar, enda hlotnuðust þessum bókum
Gyrðis heilu stjörnuþokurnar í bókadómum fjölmiðla. Eins og oft áður var þó
minna sagt um innihald bókanna en efni stendur til. Þá var smásagnasafnið
afgreitt í einum Kilju­þætti vetrarins á þá leið, að Gyrðir Elíasson væri einfald­
lega höfundur „sem alltaf sendir frá sér góðar bækur“, og látið þar við sitja. En
slíkt er vitaskuld til merkis um þá dóma­menningu sem minnst hefur verið á
hér að framan, sem hefur verið mjög á kostnað upplýsandi og nauðsynlegrar
greiningar.
Spurningin sem vaknar – því henni hefur ekki verið svarað á fullnægjandi
hátt í gegnum árin, og sífellt verr eftir því sem klisjurnar um fyrri bækur
Gyrðis hafa náð víðar en verkin breyst – er því hreinlega hvers konar höfundur
Gyrðir Elíasson sé í seinni tíð og hvers konar bækur hann skrifi, með hvaða
hætti, í hvaða tilgangi og út frá hvaða sjónarmiðum.