Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Síða 55

H r u n v i t s m u n a
TMM 2010 · 4 55
greindar því ekki til staðar. Í enn eitt skiptið var skynsemin ofurliði
borin án þess að nokkur áttaði sig á því.
Lokaorð
Þegar fjármálakerfi alls heimsins rambar á sama tíma á barmi hruns
eins og raunin var haustið 2008 kemur í ljós að hagsmunir ólíkra ein­
staklinga, hópa og þjóða eru orðnir ansi samofnir og gangvirki hags­
muna einstaklinga og samfélaga er orðið tröllvaxið. Skýringar á slíku
hruni verða seint einfaldar eða einhlítar. Í þessari grein hafa verið tekin
saman mörg ólík sjónarmið og ólíkar skýringar á þeim bresti sem varð
haustið 2008. Sérstakur gaumur hefur verið gefinn að því hvernig við
hugsum og vinnum með þekkingarmola og síðan hvernig hegðun okkar
virðist stjórnast af væntingum og trú ekki síður en skynsemi og þekk­
ingu – a.m.k. þegar horft er um öxl. Ekki er að sjá að fjármálalífið hafi
verið frábrugðið stjórnmálalífinu og þá virðist litlu skipta hvort þekk­
ingin og menntun hafi verið mikil eða lítil. Gangvirki alþjóðavæddra
hagsmuna var ofvaxið skilningi okkar sem á tímum upplýsingar og
þekkingar var og er erfitt að viðurkenna og horfast í augu við. Hugsanir
runnu eftir brautum vanans sem allir hættu að efast um. Umræða og
ákvarðanir, jafnt innan fjármálafyrirtækja þar sem einkahagsmunir
voru að veði og á vettvangi stjórnmála þar sem samfélagshagsmunir
voru að veði, byggðust á trú þegar menn héldu sig vita og von þegar
þeir töldu sig skilja. Vafinn fékk ekki að njóta sín – viðurkenningin á
vanþekkingu og takmörkuðum skilningi skipaði ekki nægjanlega háan
sess. Áhættan sem fylgdi ákvörðunum sem teknar voru var því mun
meiri en þeir sem tóku þær gerðu sér nokkru sinni grein fyrir. Vegna
falskrar vissu var varúðar ekki gætt.
Hrunið kennir okkur að maðurinn er ekki sú skynsemisvera sem hann
vill eða þykist vera. Hugmyndin um þekkingar­ og upplýsingasamfélagið
hefur skapað vissu um að framvindan í samfélagi mannsins hljóti að
lúta lögmálum skynsemi. En svo er ekki. Ótal dæmi eru frá aðdraganda
hrunsins um að þrátt fyrir upplýsingar, spár og vísbendingar þá getur
samfélag sem býr við meiri þekkingu og greiðari aðgang að upplýsingum
en áður hefur þekkst anað áfram svo árum skiptir eftir braut sem allir
sjá síðar að var gönuhlaup. Það var ekki bara fjármálakerfið sem brást,
eða stjórnmálakerfið, eða eftirlitskerfi innlendra sem erlendra stofnana,
eða fjölmiðlar, eða kenningakerfi hagfræðinnar, eða íslenska krónan, eða
siðferði einhverra einstaklinga, eða dómgreind bankastjóra – heldur allt
þetta og meira til. Þetta var hrun vitsmuna.