Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Blaðsíða 108

U n n u r B i r n a K a r l s d ó t t i r
108 TMM 2018 · 4
gildum og reglum varpað fyrir róða, þar með töldum siðferðis- og laga-
römmum, í því augnamiði að ryðja allri gagnrýni og andstæðingum úr vegi
og breiða út hið fasíska fyrirkomulag.6
Á seinni hluta 20. aldar og fram á þennan dag hefur stjórnarfar einræðis-
herra í sumum löndum verið flokkað sem fasískt og orðið fasismi heyrist í
dægurumræðu og fjölmiðlum nú á dögum haft um einræðisstjórnir (herfor-
ingjastjórnir) og stjórnvöld, samtök eða einstaklinga sem aðhyllast rasisma,
útlendingahatur, kúgun og valdbeitingu. Saga Evrópu í aðdraganda síðari
heimsstyrjaldarinnar og á meðan hún stóð kemur þó líklega flestum í hug
þegar fasisma ber á góma, enda átti svonefnt fasískt stjórnarfar þá sitt upphaf
og hæsta ris í sögunni, með stjórn Mussolinis sem stofnaði fasíska hreyfingu
árið 1919 og tók völdin á Ítalíu 1922, og svo nasistum undir stjórn Hitlers, sem
efldust í Þýskalandi á fjórða áratugnum og hófu fljótlega ofsóknir á hendur
pólitískum andstæðingum og þeim þjóðfélagshópum sem þeir vildu hreinsa
samfélagið af. Spáni á valdi Francos var líka stjórnað undir oki fasískrar hug-
myndafræði og þar líkt og á Ítalíu og í Þýskalandi var erkitýpa fasismans for-
inginn mikli. Við þekkjum þessa sögu hvað best í sambandi við aðdraganda
og afleiðingar seinni heimsstyrjaldarinnar; hatursáróðurinn, kynþátta- og
þjóðernisofstækið, ofsóknirnar á hendur pólitískum andstæðingum og
ímynduðum óvinum, ofbeldisverk fasista á Ítalíu, blóðuga valdatíð nasista í
Þýskalandi og stefnu þar í landi sem leiddi til helfarar gyðinga.7
Einhver kynni að hugsa sem svo að fræðilegar skilgreiningar á fasisma
séu eintóm hugarleikfimi sem feli ekkert annað í sér en að reyna að klæða
mannvonsku í hugmyndafræðilegan búning. Undir þetta er auðvelt að taka
en með rannsóknum á fasisma vilja fræðimenn benda á þátt samfélaga í
þessari sögu, því til að hægt sé að skapa það andrúmsloft sem leiddi til skipu-
legrar útrýmingar á milljónum manna og heimsstyrjaldar þurfti að beisla
hugmyndir í kerfi og innleiða þær í alla þræði þjóðfélagsins. Það þurfti kerfi
til að smíða hina fasísku þjóðfélagsmaskínu og það þurfti frjóan jarðveg
í tíðaranda samtímans til að afla henni víðtæks stuðnings og geta í skjóli
hans beitt hömlulausu ofbeldi til að útrýma allri gagnrýni og andstöðu. En
eins og fræðimenn hafa bent á óx og efldist fasismi í andrúmslofti þar sem
hann náði áheyrn. Þannig gat hann skotið rótum og fengið milljónir manns
til liðs við sig, jafnvel til að framkvæma ólýsanleg óhæfuverk eins og hverja
aðra dagvinnu. Fasistar fundu ekki upp útþenslu- og heimsvaldastefnu, kyn-
þáttafordóma, öfgaþjóðernisstefnu, andúð á kommúnisma og gyðingahatur.
Allt var þetta fyrir hendi í því þjóðfélagi sem fasisminn spratt úr.8 Það sem
fasistar á Ítalíu og nasistar í Þýskalandi gerðu var að nýta þetta sem byr í
seglin, ýkja og efla, virkja múginn með haturs- og hræðsluáróðri og ofsækja
og drepa andstæðinga sína.9
TMM_4_2018.indd 108 6.11.2018 10:22