Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Side 134

U m s a g n i r u m b æ k u r
134 TMM 2018 · 4
mál með langa sögu eins og sést þegar
Smári fer með brot úr ljóðinu Gyllta
áttavitanum eftir hinn persneska Hafiz
frá fjórtándu öld (109). Hugmyndir um
slíkan innri áttavita voru einnig algeng-
ar á seinni hluta 19. aldar og má merkja
þær hjá einum áhrifamesta forsprakka
umhverfisverndarskrifa með andlegri
áherslu, hinum bandaríska Henry David
Thoreau.
Thoreau skrifaði doðrantinn Walden
(1854) eftir að hafa dvalið í kofa við
Walden vatn nálægt Concord í Massa-
chussets í tvö ár og lifað þar nægjusömu
lífi í takt við náttúruna í kringum sig.
Þetta var eins konar tilraun í að sleppa
undan neyslusamfélagi og stanslausu
áreiti nútímans og Thoreau stundaði
m.a. hugleiðslu og núvitundaræfingar.
Hann og vinur hans Ralph Waldo
Emerson voru svokallaðir transcend-
entalistar, þ.e. trúðu á „lög guðs í sam-
visku hvers manns“ sem væru æðri
landslögum.7 „Enginn maður hefur
nokkru sinni fylgt eðlisávísun sinni þar
til hún afvegaleiddi hann,“ fullyrðir
Thoreau í þessu riti (249). Áttum má
helst ná úti í náttúrunni, að hans mati:
„Vísindin vekja helst áhuga okkar þegar
þau upplýsa um það sem [þeir sem eyða
ævinni úti á víðavangi og í skógunum]
vissu fyrir vegna vinnu sinnar eða
innsæis því að það eru hin sönnu hug-
vísindi eða lýsing á reynsluheimi
manna“ (244).
Íris og Smári reyna einnig að ná
áttum með hugleiðslu og návígi við
náttúruna. Eftir því sem þeim tilraun-
um vindur áfram verður frásögnin súrr-
ealískari og endar loks í gegnheilli fant-
asíu í Surtsey þar sem völvan Edda fer
til dæmis að tala mál vísdómsins við
fugla og Írisi og Smára vex fjaðrahamur.
Susan Power Bratton telur að það sem
hún kallar trúarlega siðfræðilega
umhverfisverndarumræðu sé oft kraft-
mest og vistvænust þegar hún nýtir sér
dulúð, myndhvörf og hið yfirskilvitlega
– allt það sem vísindin tortryggja.8
Sögupersónan Smári virðist vera sama
sinnis þegar hann fléttar saman tákn-
sögur og goðsögur úr ýmsum áttum:
„Ég hugsa að allegórían sé ekki besta
leiðin til að komast sem fyrst út úr fang-
elsi,“ segir hann, „en ég segi eins og
gríski stóuspekingurinn Epiktet: Ég er
að reyna að verða andlega frjáls“ (109).
En við lestur lokakaflanna í Undirferli
er auðvelt að taka undir orð Steinunnar
Ingu Óttarsdóttur í ritdómi um bókina í
Víðsjá, þar sem hún segir „táknin ryðj-
ast hvert um annað þvert“ og að „myst-
íkin, andríkið og boðskapurinn ber[i]
söguna ofurliði“.9 Íris og Smári eru
mjög virkir innbyggðir túlkendur, fara
um víðan völl í leit að táknum og túlk-
unarleiðum og koma jafnvel með túlk-
anir á sjálfum sér sem persónum: „Ég
sagði Írisi að nú væri tími til kominn
fyrir hana að klæða sig í ránfuglsham.
Nú væri komið að því að endurheimta
Surtsey. Og hún væri bæði Íris [grísk
gyðja regnbogans] og Freyja. Hvað ert
þú þá? sagði hún og hló að mér“ (140).
Líkt og Ástarmeistarinn fjallar Undir-
ferli ekki aðeins um misvel heppnaðar
tilraunir sögupersóna til að þróa sálar-
og ástarlíf sitt, heldur er hún jafn til-
raunakennd sem bókarform. Yfir-
heyrsluform Undirferlis og bréfaform
Ástarmeistarans takmarkar bæði
sjónar hornið og vinnur gegn heillegri
frásögn. Stundum minna einræður
aðalsöguhetjanna á heimspekilegar
vangaveltur Thoreaus í Walden en eru
þá alltaf rofnar fljótlega af hröðum takti
yfirheyrslunnar. Sögupersónur virðast
jafn litlu nær og lesendur um það sem er
í raun að gerast en varpa fram alls konar
teoríum og tilgátum í von um að heild-
arsumma tilrauna þeirra hafi næg áhrif.
Og það virðist í raun vera hið opna
TMM_4_2018.indd 134 6.11.2018 10:22