Studia Islandica - 01.06.1981, Side 58

56
Nú er ekkert því til fyrirstöðu, að tiltekin saga geti gegnt
öllum þrem hlutverkum í senn, þótt hins vegar sé aug-
ljóst að í skemmtilegri frásögn er fróðleikurinn notaður í
listrænum tilgangi, og því verður henni ekki treyst sem
öruggri sögulegri heimild. Um nytsemd sagna, sem eink-
um veit að fræðslugildi þeirra fyrir mannleg vandamál
yfirleitt og á í rauninni skylt við sjálfsþekkingu, horfir
málið svo við, að hún þykir yfirleitt spilla ef höfundur
vekur athygli lesenda á henni berum orðum, í stað þess að
láta þá sjálfa draga sínar ályktanir. Það má heita undan-
tekning í íslendingasögum að bent sé á dæmisagnagildi
þeirra jafnskýrt og gert er í Grettis sögu (92. kap.), þeg-
ar Spes segir við Þorstein áður en þau setjast í helgan
stein, að heimskir menn kunni að draga sér til eptir-
dœma fyrri ævi þeirra en þau skuli ljúka henni svo, að
góðum mönnum sé þar eptirglíkjanda. Hér er að sjálf-
sögðu um algenga hugmynd að ræða, sem Islendingar
þágu úr útlendum bókum. Má í þessu sambandi minna á
kafla úr íslenzkri þýðingu á tólftu aldar riti (Hauksbók,
314-15): „En þó at margir menn, sumir góðir en sumir
illir, eru í einu samneyti ok undir samri guðs miðlan, þá
skal þik þat eigi hryggja, þvi at góðir menn eru þér til
hugganar, illir til frama, hvárir tveggju til bata. Tekr þú
af inum góða dœmi til góðra verka. Þú leitar ok við at
gera inn vánda at góðum manni ok tekr af inum illa viðr-
sjá illra verka.“ Nú var það einmitt talinn ávinningur við
sögur að af þeim gátu menn kynnzt ýmiss konar fólki,
sem þeir áttu ekki kost á að kynnast í lifinu sjálfu og voru
þó til eftirdæmis eða viðursjár.
Samkvæmt siðaskoðun miðalda var enginn maður al-
góður, að Kristi einum undantekmun, og enginn var held-
ur alvondur: fólk var sem sé talið blanda af góðu og illu.
Mönnum var því ekki ætlað að taka neinn dauðlegan ein-
stakling til algerrar fyrirmyndar, heldur að velja hið
hezta úr fari hvers og eins. Það er eitt af húmönskum ein-
kennum Islendingasagna, að margar persónur þeirra láta
bæði gott og illt af sér leiða, svo að þær eru bæði til eftir-