Studia Islandica - 01.06.1981, Blaðsíða 59

57
breytni og viðvörunar, enda var lesendum ætlað að meta
einstakar athafnir og hvatir fremur en að leggja einfald-
an dóm á hverja persónu í heild. Söguhöfundar heittu
ýmstun aðferðum til að vekja samúð og aðdáun, andúð og
vanþóknun á persónum sínum. Lesendur munu yiirleitt
dást að afrekum manna og hreysti og hafa samúð með
þeim sem þjást, hvort sem um er að ræða líkamlegar eða
andlegar þjáningar. Hins vegar vekja ódrengilegar athafn-
ir andúð okkar, og við höfum yfirleitt vanþóknun á þeim
sem valda öðrum sársauka. 1 Hrafnkels sögu er þjáning
eitt af þeim lykilhugtökum sem ráða miklu um afstöðu
okkar til athafna manna og orða, eftir því hvort þeir þola
eða valda þjáningu og hvernig þeir hregðast við þjáning-
um annarra. Víg Einars smalamanns er í ákveðmnn skiln-
ingi einn helzti viðburður sögunnar, og til þessa atburðar
má rekja þjáningar annarra persóna, sem hefjast með
sonartorreki Þorbjarnar og lýkur með harmi Sáms eftir
dauða Eyvindar og vonbrigðum, en hugarangur þeirra
Sáms og Þorbjamar á Alþingi, sársauki Þorgeirs og pynd-
ingar á Hrafnkatli eru aðrir hlekkir í sömu keðju. En
þjáning er einungis eitt atriði í flóknu hugmyndakerfi
sögunnar, enda lætur höfundur önnur atriði ráða samúð
okkar og andúð. Þótt við höfum samúð með því sem þeir
Þorbjöm, Sámur og Hrafnkell em látnir þola, þá erum
við engan veginn samsinnir öllu því sem þeir gera. Þor-
bjöm kemur fram sem leiksoppur örbirgðar og auðnu-
leysis, sem þolir óbætanlegan harm, en tvö einkenni skipta
þó miklu máli í persónulýsingu hans: fyrirhyggjuleysi
(að vara son sinn of seint að leita sér vistar) og heimska
(að hafna virktarboði Hrafnkels). Bjama þykir Þorbjörn
„vitlítill við hafa orðit“ að neita slíkum kostum, og Sámur
segir að sér þyki þar heimskum manni að duga sem Þor-
bjöm er. Hér er auðsæilega verið að lýsa dæmigerðri
manntegund, sem kunn er af öðrum bókmenntum og kall-
ast „heimskingi sem hafnar góðum boðum“. Engum get-
um skal að því leitt, hvaðan höfundi Hrafnkels sögu kom
fyrirmyndin að Þorbirni, en persónulýsingu hans til sam-