Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Page 39

KOLFINNA JÓNATANSDÓTTIR
44
atburður eru notuð, en vegna þess að öll þessi orð geta einnig haft almenn-
ari merkingu er erfitt að segja með vissu til um hvort einhver þeirra eru
hér meðvitað notuð sem samheiti yfir exempla. Í Gylfaginningu má hins
vegar finna töluverðan siðaboðskap og þau efnistök benda til þess að um
slíkar dæmisögur sé að ræða. Auk þess eru slíkar sögur oft settar fram sem
skemmtiefni til að gera áheyrendur velviljaða og móttækilega fyrir skilaboð-
unum sem felast í þeim.12
En hvernig er hægt að líta á frásagnarkafla Gylfaginningar og tengsl
þeirra við ragnarök sem dæmisögur? Til að hægt sé að svara þeirri spurningu
verður að líta til þess hvernig sögur af heiðnum guðum voru notaðar á mið-
öldum til að koma kristnum siðaboðskap á framfæri.
Lærðar túlkanir á goðsögum
Á miðöldum voru ráðandi hugmyndir um að hægt væri að túlka hvern texta
á fleiri en einn veg. Þessar hugmyndir koma þegar fyrir hjá Ágústínusi, sem
gerir ráð fyrir því í De Doctrina Christiana að hægt sé að lesa hvern texta
á fjórum ólíkum merkingarstigum. Eitt þeirra væri að lesa texta bókstaf-
lega en hin þrjú stigin byggðust á því að litið væri á texta sem táknsögur. Á
miðöldum var það talið jarðbundinn skilningur að túlka texta einungis eftir
bókstaflegri merkingu þeirra en andlegur skilningur að lesa texta sem tákn-
sögur.13
Enduróm af þessum hugmyndum má sjá í formála Snorra-Eddu þar sem
sagt er að þeir sem hafi gleymt hinum sanna guði hafi jarðlegan skilning á
heiminum en ekki verið gefin andleg spekt (F. 1-2). Svipaða hugmynd er að
finna í Skáldskaparmálum þegar ung skáld eru ávörpuð og vöruð við að trúa á
heiðna guði og goðsögur en hvött til þess að líta á verkið sér til fróðleiks og
skemmtunar og til þess að læra að „skilja þat er hulit er kveðit“ (Skskm. 8).
Sögnin að kveða getur merkt hvort heldur sem er að semja kvæði eða
að tala, svo það sem er hulið gæti verið skáldskaparmál eða goðsögur. Þessi
setning hefur oft verið álitin lykill að því að skilja goðsögurnar, að undir
hans og þær sögur sem að baki þeim liggja (Gg. 20). Sagan sem segir frá uppruna
Sleipnis hefst á þessum orðum: „Eigi kanntu deili á Sleipni ok eigi veiztu atburði af
hverju hann kom! – en þat mun þér þykkja frásagnarvert“ (Gg. 42).
12 Odd Einar Haugen, „Plus exempla quam verba movent“, bls. 48.
13 Jane Chance, Medieval Mythography. From Roman North Africa to the School of Chart-
res, A.D. 433-1177, Florida: University Press of Florida, 1994, bls. 29–32. Fyrir
greinargott yfirlit um þessi efni sjá Árna Sigurjónsson, Bókmenntakenningar fyrri
alda, Reykjavík: Heimskringla, 1991, bls. 115–186.