Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Síða 81
ÁSDÍS R. MagnÚSDóTTIR
86
í heimi þess frá því hann siglir fyrst til noregs.78 allir bardagar grettis gegn
yfirnáttúrulegum verum, dýrum eða illmennum eiga sér stað um vetur og
einna helst um jólaleytið sem er hátíð ljóssins í kristinni trú. Það er á jólum
sem grettir fer í haug Kárs, í híði bjarnarins, tekst á við berserkina tólf,
berst við Snækoll og félaga hans, og glímir við tröllkonuna á Sandhaugum.
Draugagangurinn á Þórhallsstöðum er bundinn við dimmasta tíma ársins og
glámur endurspeglar vel þetta beina samhengi ógnar og myrkurs: kraftar
hans aukast þegar líður að jólum og minnka þegar sól hækkar á lofti. Það á
einnig við um myrkfælni grettis. En þótt grettir beri sigurorð af flestum
andstæðingum sínum hafa myrku öflin betur að lokum: hann er drepinn í
upphafi vetrar þar sem hann liggur sjúkur og ófær um að verjast af völdum
fjölkunnugrar fóstru Þorbjarnar önguls. Þetta hafði Ásdís móðir hans séð
fyrir er hún kvaddi syni sína tvo og varaði þá við gjörningum því fátt væri
rammara en forneskjan. Þorbjörn uppsker skömm fyrir níðingsverkið og
stuttu síðar er sett í lög að allir forneskjumenn verði gerðir útlægir.79 grettir
deyr því sekur maður en Þorsteinn fær það hlutverk í sögunni að iðrast og
ganga í sérsmíðaðan helgan stein eða steinhús sem er all ólíkt hinum trölls-
lega kletti sem rís upp úr miðjum Skagafirði. Verkinu lýkur því með kristi-
legum blæ, syndaaflausn og lífi helguðu guði. Einsemdin sem hinn gæfuríki
Þorsteinn drómundur kýs í ævilok myndar einnig sterka andstæðu við ein-
manaleikann sem hrjáir bróður hans og einkennist í senn af myrkri og ótta.
Hugmyndin um syndina og afleiðingar hennar virðast því setja svip sinn á
persónu grettis og myrkrið, sem fylgir honum eins og draugur sem hann
nær aldrei að kveða niður. grettir – eins og Perceval þegar hann gleymir
guði – situr fastur í myrkrinu, eins og hringrás endurtekninganna gefur til
kynna, þótt innri tími skáldsögunnar nemi ekki staðar.
Lokaorð
Sagan um gralinn og Grettis saga tilheyra ólíkum frásagnarhefðum og draga
upp mynd af ólíkum sögupersónum. Ævintýri farandriddarans Percevals við
hirð artúrs eiga sér aðra umgjörð en bardagar og afrek grettis í noregi og
Reykjavík: Heimskringla, 2001, bls. 191–209; Claude Lecouteux, Fantômes et re-
venants au Moyen Âge, París: Imago, 1986, bls. 142–143; um jól, sjá Árni Björnsson,
Saga daganna, Reykjavík: Mál og menning, 1993, bls. 314–392.
78 Um myrkrið, sjá til dæmis Jean Delumeau, La peur en Occident. XIVe-XVIIIe siècles,
París: Fayard, 1978, bls. 119.
79 Þannig verður hinn syndugi grettir að dýrlingi samkvæmt Bernardine McCreech,
„grettir and glámr – Sinful Man Versus the Fiend“, bls. 188.