Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Síða 141

SkÚLI SkÚLASON
146
heimshluta.14 Í þessum hugmyndakerfum er maðurinn oft hugsaður sem
náttúruvera og órofa hluti af náttúrunni, en ósjaldan leggja hugmyndirnar
áherslu á sérstöðu mannsins í náttúrunni, til dæmis sem andlegrar vits-
munaveru. Í okkar samfélagi er gjarnan bent á sköpunarsöguna í fyrstu
Mósebók sem dæmi um nokkuð afgerandi mannhverfa sýn, en hún dregur
manninn fram sem drottnara jarðar og greinilega aðskilinn frá öðrum
lífverum. á endurreisnartímanum og svo upplýsingaöldinni (um það bil
1500-1750) koma fram margs konar kenningar sem varða stöðu mannsins
í náttúrunni og hvernig menn kusu að sjá eðli og samsetningu náttúrunnar
í heild. Þessi atburðarás tengdist uppruna nútímavísinda, og lagði þannig
grunninn að þeirri viðamiklu þekkingu sem við nú búum yfir og birtist
ekki hvað síst í margvíslegri tækni sem hefur umbreytt og iðnvætt sam-
félög okkar. Sú umbreyting hefur stuðlað að velmegun sumra en um leið
hörmungum annarra, og er jafnframt ein af rótum þess mikla umhverfis-
vanda sem mannkynið stendur frammi fyrir.
Ekki er sanngjarnt að kenna tilkomu vísinda sem hugmyndakerfis einum
um þessi vandamál nútímans. Orsök þeirra má frekar rekja til hugmynda-
fræðilegra átaka sem koma meðal annars fram á upplýsingaöldinni, hafa
magnast allt fram á þennan dag, og hafa vissulega skapað ákveðna sögulega
umgjörð um þróun vísinda og tækni. Þessi átök eru á milli þeirra hug-
mynda, að annars vegar starfi náttúran eins og vél, þar sem öfl og lögmál
eðlisfræðinnar ráði helst ferðinni og best sé að rannsaka hana sem slíka, og
hins vegar að náttúran einkennist ekki síður af síkvikri samvirkni og fram-
vindu, þar sem hinn lifandi hluti hennar feli í sér markmið, gildi og tilgang
sem verði að taka með í reikninginn ef gagnlegur skilningur á að fást.15
Þessi ágreiningur kann að hljóma einkennilega, sérstaklega þegar hugað er
að þróun í lífríkinu, þar sem samskipti og kerfi fela augljóslega í sér merk-
ingarbæra framvindu og áætlanir, ekki síst ef við lítum til mannlífsins. En
svona er þetta nú samt og leikar standa harla ójafnt. Þó ýmis merki séu um
aukna skynsamlega samræðu fræðimanna um þennan ágreining einkennist
staðan í dag af sjónarmiðum vélhyggjunnar og fylgifiskum hennar, svo sem
tilhneigingu til að einfalda og smætta veruleikann, sem og mikilli áherslu á
sértæka eiginleika hluta og ákveðna einstaklingshyggju, sem oftar en ekki
Philosophy of Biology“, Everything Flows. Towards a Processual Philosophy of Biology,
ritstjórar Daniel J. Nicholson og John Dupré, Oxford: Oxford University Press,
2018, bls. 5–7.
14 Sjá umfjöllun í ritgerðum í Náttúran í ljósaskiptunum.
15 Fjallað verður nánar um þessa hugsun síðar í greininni.