Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Síða 158
ER SYNDIN NáTTÚRULEg?
163
ferlahugsun, að leiðarljósi.65 Þessi viðleitni náði ekki fótfestu í ráðandi
hugarheimi vélhyggjunnar, sem allt fram á þennan dag einkennir öll þessi
fræði. Þrátt fyrir það hafa margvíslegar hugmyndir og kenningar sem
beinast að skapandi samvirkni kerfa og ferla náð að festa sig í sessi og náð
ákveðnu flugi á undanförnum árum, meðal annars í þroskunar- og þróun-
arfræði og í tengslum við umhverfismál og kenningar um stöðu mannsins
í náttúrunni.66
Tengsl lífveru og umhverfis og uppspretta merkingar
Hugtakið „vist“ (e. niche) er miðlægt í vistfræði og er oft notað nokkuð
frjálslega, en vísar til þess hvaða þáttum lífveran – stofn lífvera eða teg-
undin – er tengd lifandi og lífvana umhverfi sínu. Þessir þættir geta verið
aðrar lífverur, búsvæði, fæða, jafnt sem eðlislægir þættir eins og hiti, raki
og selta. Umhverfið getur verið bæði innan og utan viðkomandi lífvera.
Þarna er áherslan á þarfir lífverunnar, í formi tengsla sem skilgreina tilvist
hennar á hverjum tíma og eru forsendur þess að hún geti lifað í viðkom-
andi vistkerfi. Það kemur því ekki á óvart að þegar leitast er við að skýra
þróunarlega aðlögun lífvera, til dæmis hvað snertir líkamslögun, vöxt eða
atferli, benda líffræðingar á að það sé fyrst og fremst samband lífverunnar
við umhverfi sitt sem skiptir máli, það sé til dæmis grundvöllur þess vals
náttúrunnar sem á sér stað í framþróun kynslóðanna og var þungamiðjan
í þróunarkenningu Darwins.67 grunnhugmyndin um náttúrulegt val felst
einmitt í því hvernig þau gæði sem felast í þessu sambandi varða afkomu
lífveranna í þeim stofni sem rannsóknin beinist að, hvað margir nái að
lifa og dafna og hvað margir afkomendur komast á legg.68 Fjölbreytnin í
65 Sjá gott yfirlit í John Dupré og Daniel J. Nicholson, „A Manifesto for a Processual
Philosophy of Biology, bls. 7–11.
66 Sem dæmi má benda á: Susan Oyama, The Ontogeny of Information. Developmental
Systems and Evolution, Duke University Press, 2. útgáfa, 2000; Richard Lewontin,
The Triple Helix. Gene, Organism and Environment, bls. 77; Wendy Wheeler, The
Whole Creature, 2006; Scott F. gilbert og David Epel, Ecological Developmental Bi-
ology. The Environmental Regulation of Development, Massachusetts: Sineuer Associ-
ates Inc., 2015; guðbjörg R. Jóhannesdóttir, „Vá! – Undrun, fegurð og ægifegurð
í upplifun af íslenskri náttúru“, bls. 143–168; Daniel J. Nicholson og John Dupré,
ritstjórar, Everything Flows.
67 Þetta er vel útskýrt hjá Sonia E. Sultan, Organism & Environment. Ecological Develop-
ment, Niche Construction, and Adaptation, Oxford: Oxford University Press, 2015.
68 Sjá nánari skýringar í Skúli Skúlason og Sigurður S. Snorrason, „Fjölbreytni og
þróun bleikjunnar í Þingvallavatni“, bls. 126–138.