Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Page 163
SkÚLI SkÚLASON
168
síbreytilegt samspil allra umheima sem til eru. Þessu líkti von Uexküll við
tónverk þar sem samræmd hljómkviðan endurspeglar hið merkingarlega
samspil sem um ræðir á samræmdan hátt.80 Þessi framsetning er skyld hug-
takinu vistkerfi, sem áður hefur verið rætt. En munurinn á umheimasin-
fóníu von Uexkülls og okkar hefðbundnu, oftast vélrænu, sýnar á vistkerfi
er að fyrir honum var þetta ekki einungis kerfi vélrænna tengsla, heldur
fyrst og fremst heimur merkingar, og hann útfærði hugtakið Umwelt í sér-
stakri kenningu um tilkomu merkingar (e. theory of meaning). Þannig snýst
merking hluta og ferla á hverjum tíma ekki eingöngu um efnislega gerð
þeirra, heldur frekar í því hvernig túlkun á þeim – tilurð merkingar – er
háttað í þeim umheimum sem þessir hlutir eða ferlar tilheyra hverju sinni,
sem oft snýst um tilgang eða notagildi af einhverju tagi. Þetta er auðvitað í
hrópandi andstöðu við hina efnislegu sýn vélhyggjunnar, þar sem athyglin
beinist aðallega að orsökum og afleiðingum (beinum eða gagnkvæmum) í
vélrænum tengslaheimi. Enda fer von Uexküll, eins og sumir aðrir sam-
tímamenn hans81 ekki leynt með áhyggjur sínar af vélhyggju samtímans og
að kenningar hans séu visst andsvar við hana: „Merking er sú pólstjarna
sem líffræðin verður að notast við til að átta sig, ekki fátæklegar reglur um
orsakakeðju sem einungis sér eitt skref áfram og eitt afturábak, sem veita
enga innsýn í hinar miklu tengingar.“82
Það ætti nú að vera augljóst með hvaða hætti þetta fellur að kenninga-
heimi líftáknfræðinnar, þar sem skynhæfni – í víðri merkingu – lífvera felst
öðru fremur í að nema og túlka tákn sem leiðir síðan til merkingar eða
skilnings á því sem táknin vísa til, merkingar sem oft endurspeglar hvað
hentar lífverunni eða lífkerfinu hverju sinni, allt frá smávægilegum upp-
lýsingum yfir í lífsnauðsynlegar þarfir. Þessi kenningaheimur er einungis
80 Samlíkingin kemur víða fram í Jakob von Uexküll, A Forey in the Worlds of Animals
and Humans. Í nýlegum kenningum um þroskaferli lífvera nota höfundar sambæri-
lega líkingu við tónlist og einnig dans; sjá: Scott F. gilbert og Jonathan Bard, „For-
malizing theories of development. A fuge on the orderliness of change“, Towards a
Theory of Development, ritstjórar Alessandro Minelli og Thomas Pradue, Oxford:
Oxford University Press, 2014, bls. 129–143; og Susan Oyama, The Ontogeny of In-
formation. Developmental Systems and Evolution, Durham: Duke University Press, 2.
útgáfa, 2000, bls. 26.
81 Sjá umfjöllun í John Dupré og Daniel J. Nicholson, „A Manifesto for a Processual
Philosophy of Biology“, bls. 3–45.
82 „Meaning is the polar star by which biology must orientate itself, not the impoveris-
hed rules of causality which can only see one step in front or behind and to which
the great connections remain completely hidden.“ Jakob von Uexküll, A Forey in the
Worlds of Animals and Humans, bls. 160.