Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2022, Blaðsíða 186

HÁSKÓLI Í ÞÁGu LýðRæðIS
185
gildi þekkingar fyrir upplýstar ákvarðanir sem þegar er getið. Lýðræði felur
í sér að pólitískt vald sæki umboð sitt til borgaranna, sem geta haft marg-
víslega lífssýn og viðhorf til sameiginlegra málefna, en eiga með lýðræðis-
legum meðulum (stofnunum og ferlum, menningu og hæfni) möguleika
á að komast að niðurstöðum sem eru bindandi fyrir alla. Ein meginþraut
lýðræðisins er að komast til botns í því hvernig þessi breiði og fjölbreytti
grunnur pólitísks valds í viðhorfum almennings geti skilað sér í réttmætu
umboði tiltekinna valdhafa til ákvarðana. Þessi gáta verður seint leyst í eitt
skipti fyrir öll, en ljóst er að réttmætt umboð valdhafa verður alltaf háð því
hvernig til tekst með þjóðfélagsumræðu um sameiginleg málefni borgar-
anna. Hannah Arendt82 taldi það vera skilyrði slíkrar umræðu að borgar-
arnir séu sammála um staðreyndir, en benti jafnframt á sorgleg dæmi um
að pólitísk öfl spilli þessum staðreyndagrunni með lygum. Að mati Arendt
krefjast stjórnmálin þess að staðreyndum sé miðlað á heiðarlegan hátt svo að
borgararnir byggi „sameiginlegan heim staðreynda“ og geti á grunni þeirra
ráðið ráðum sínum. Hér reynir sérstaklega á lýðræðishlutverk fjölmiðla, en
háskólar gegna einnig samfélagslegu hlutverki sem griðland sannleiksleitar,
enda talar Arendt um þá, ásamt dómstólum, sem „vígi sannleikans“. Arendt
telur að stjórnmálin þarfnist stofnana þar sem sannleikans er leitað með
óvilhöllum hætti, stofnana sem geti skorið úr um hvað sé satt og hvað ósatt
óháð þeim hagsmunum og skoðunum sem takast á í heimi stjórnmálanna.
Háskólar hafi þjónað samfélaginu með því að framreiða „afar óþægilegan
sannleika“ og dómstólar með því að kveða upp „óvinsæla dóma“. Eigi fjöl-
miðlar að gegna hlutverki fjórða valdsins þurfi þeir jafnvel enn meiri vernd
en dómstólar frá pólitískum afskiptum og félagslegum þrýstingi. Stjórnar-
skrár ríkja endurspegli nauðsyn þess að hafa slíkar stofnanir því að sann-
leikurinn setji stjórnmálunum mörk en verði sjálfur ekki útkljáður á sviði
stjórnmála eða þjóðfélagsumræðu.83
Greining Arendts hefur þótt varpa áhugaverðu ljósi á vanda lýðræðisins
á tímum sem stundum eru kenndir við „samfélag eftirsannleika“ (e. post-
truth society).84 Að mati Arendt ætti þjóðfélagsumræða að geta átt sér stað í
82 Hannah Arendt, „Truth and Politics“, Truth: Engagements Across Philosophical Tradi-
tions, ritstj. David Wood og Jose Medina, Malden, MA: Blackwell Publishing, 2005,
bls. 295–314. Ritgerðin birtist fyrst 1967. Hún kom út í íslenskri þýðingu Guðrúnar
Evu Mínervudóttur undir heitinu „Sannleikur og stjórnmál“ í safnritinu Af ást til
heimsins, ritstj. Sigríður Þorgeirsdóttir, Reykjavík: Heimspekistofnun og Háskólaút-
gáfan, 2011, bls. 121–164.
83 „Sannleikur og stjórnmál“, bls. 160–161.
84 Simone Chambers, „Truth, Deliberative Democracy, and the Virtues of Accura-