Úrval - 01.06.1968, Side 85

ALFRÆÐIORÐABÓK DIDEROTS
83
Caritat de Condorcet, fæddur 1743.
Einn af þessum mönnum, Morellet,
lifði fram til ársins 1819. Var þarna
ýmsu ólíku saman að jafna, ekki
einungis að aldri til, heldur við-
horfum og ekki sízt frægð, og má
nærri geta hvort maður sem fædd-
ur var meðan Lúðvík fjórtándi var
ungmenni, hefur ekki haft aðra af-
stöðu til mála en sá, sem lifði það
að sjá veldi Napóleons rísa og
hníga.
Þó að Encyclopœdia ætti þessu
gengi öllu að fanga: ágætri skipu-
lagningu og duglegum fram-
kvæmdastjórum og afbragðs rit-
stjórum og afbragðs samverka-
mönnum, dró stundum slíkar blik-
ur á loft að bráð hætta virtist á
því að verkið stöðvaðist. Ekki var
annað bindið fyrr komið út en
fyrsta ólagið reið af. Starfsmenn
orðabókarinnar voru álitnir mjög
róttækir í skoðunum í þá daga. I
formálanum lýsa þeir Diderot og
d’Alembert yfir stuðningi sínum
við kenningar Francis Bacons um
yfirburði náttúrufræðilegra rann-
sókna (fram yfir það að taka gild
orð eldri bóka svo sem biblíunnar)
og flestir róttækir átjándualdar-
menn létu berlega í ljós hver áhrif
þeir höfðu fengið frá John Locke,
en heimspeki hans þótti þá hið
mesta hneyksli meðal íhaldssamra
eldri manna. Þessi frávikning frá
rétttrúnaði fyrri alda vakti svo
óvild gegn orðabókinni og spruttu
af því deilur.
De Prades ábóti, einn þeirra sem
vann að samningu orðabókarinnar,
varð fyrir svæsnum árásum af
hendi kirkjunnar manna, einkum
þó Kristsmunka, í tilefni af ritgerð
sem hann hafði borið fram við
Sorbonne-háskóla. Hann hafði
einnig gert grein fyrir aðalatriðum
þessarar ritgerðar í grein sem birt-
ist í orðabókinni. Kristsmunkar
tóku ákaft þátt í þessari deilu, voru
þeir þá komnir langt á leið með að
taka forustu í málefnum kirkjunn-
ar í Frakklandi, og var það ein
ástæðan, en önnur sú, að þeir þótt-
ust geta sannað ___ og mun hafa
verið eitthvað til í því — að al-
fræðiorðabókarhöfundarnir hefðu
tekið ófrjálsri hendi sitt af hverju
úr orðabók þeirra sjálfra Diction-
naire de Trevoux (1704). Af þessu
hlauzt það, að erkibiskupinn í
París gaf út hirðisbréf þar sem de
Prades er ávíttur, en auk þess vik-
ið óljóst að „öðrum bókum, þar
sem úir og grúir af villum og guð-
leysi veður uppi“. Samtímamenn
töldu hann eiga við alfræðaorða-
bókina, Encyclopædiu Diderots.
Biskupinn í Auxerre gaf út aðra yf-
irlýsingu enn berorðari, þar sem
ekki einungis de Prades og al-
fræðiorðabókin eru fordæmd, held-
ur einnig rit Montesquieu um stjórn
ríkja og rit Buffons um náttúru-
fræði.
De Prades flýði til Berlínar, en
útgefendur alfræðiorðabókarinnar
sátu kyrrir í París til þess að bera
af sér ákærurnar, og Diderot skrif-
aði biskupnum í Auxerre opið bréf,
þar sem hann hrakti allar ásakan-
ir hans. En hvernig sem útgefend-
urnir reyndu að verja málstað sinn
— og tókst það — var útgáfa
tveggja fyrstu bindanna bönnuð
með tilskipun ríkisráðs 7. febrúar