Úrval - 01.06.1968, Side 87

ALFRÆÐIORÐABÓK DIDEROTS
85
rannsókn væri lokið, eða nefndin
komin að nokkurri niðurstöðu, tók
ríkisráðið málið í sínar hendur.
Með tilskipun sem gefin var út í
marz 1759, var leyfið, sem gefið
var 1746, tekið aftur, bönnuð sala
á þeim bindum, sem búið var að
prenta, og endurprentun bönnuð.
Samt áttu orðabókarhöfundarnir
vini á hæstu stöðum, og meðal
þeirra var lögreglustjóri borgar-
innar, de Sartine, og gat hann séð
um það að þessi nýja tilskipun væri
ekki haldin. Enda var haldið áfram
að gefa út ný og ný bindi, eins og
ekkert hefði í skorizt, og unnu að
því fimmtíu höfundar að setja sam-
an bindin, sem eftir voru og blátt
bann lá við að gefin væru út. En
greinin um Genf, og það sem af
henni hlauzt: tilskipunin frá árinu
1759, hafði samt nokkur áhrif, og
líklega ekki alllítil. Tvennt má
nefna, sem mestu máli mun hafa
skipt: Rousseau, sem lengi hafði
alið með sér, ímyndaða sem raun-
verulega, missætt við orðabókar-
höfundana, gekk nú í flokk and-
stæðinganna og fordæmdi orðabók-
ina og höfunda hennar, og d’Alem-
bert, sem var einn af aðalmönnun-
um, dró sig í hlé og bar við þreytu
og leiða á starfinu. Stóð þá Diderot
liðfár uppi og hvíldi á honum allt
hið erfiðasta. Yfirvöldin héldu
áfram að sýna af sér fjandskap, og
tók hann því þá ákvörðun að gefa
út öll þau tíu bindi, sem eftir voru,
í einu lagi, og var það mikið átak.
Ekki var öllu aðkasti ennþá lok-
ið, og árið 1764, þegar prentun síð-
asta bindisins var að verða lokið,
fékk Diderot þriðju próförk af grein
sem hann hafði sjálfur skrifað. Þá
sá hann sér til furðu og skelfing-
ar, að textanum hafði verið vikið
talsvert við, bæði í þessari grein
og öðrum, og átti útgefandinn, Le
Breton ,sökina, hafði hann strikað
út allt, sem víst var að vekja mundi
reiði klerkdóms eða ríkisvalds, eða
hvorttveggja. En samt dugði þetta
ekki Le Breton til sýknunar í
þeirra augum, og var hann tekinn
höndum og settur í ríkisfangelsið,
Bastíuna, í júlí 1766, en ekki sat
hann þar lengi.
Diderot og samstarfsmönnum
hans var orðabókin opinber yfir-
lýsing um stefnu þeirra, nokkurs
konar trúarjátning, og ekki farið
í launkofa með andstöðu gegn yf-
irvöldunum, heldur var þeim stork-
að með glöðu geði, en öðru máli
gegndi um útgefandann, Le Breton.
Honum var þetta fyrirtæki sem
hver önnur bókaútgáfa, ef til vill
í veglegasta lagi, en fyrst og fremst
sem útgáfufyrirtæki. Höfundar
ritsins vildu mjög gjarna fá tæki-
færi til að standa fyrir máli sínu,
en útgefendunum var það mest í
mun að sem minnst bæri á útgáf-
unni, og að hún yrði fyrir sem
minnstum afskiptum af ríkisvald-
inu, svo að fé það, sem þeir höfðu
lagt fram til útgáfunnar, glataðist
ekki, heldur kæmi aftur með rent-
um. Diderot brást svo reiður við
afskiptum Bretons, að við sjálft lá
að hann hætti við útgáfu bindis-
ins, og hellti óbótaskömmum yfir
Le Breton. En við þessu varð ekki
gert úr því sem komið var, og lét
hann til leiðast að ganga frá bind-
inu til fulls, en lét það ekki liggja