Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2014, Blaðsíða 29

Þaö sem barni er fyrir bestu. Ögrandi viðfangsefni? Spurningar tengdar Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna
Hagnýtt gildi: Skýrt kemur fram í nýjum námskrám fyrir leik-, grunn- og framhaldsskólastigið frá árinu
2011 að efla skuli þekkingu barna og ungmenna á réttindum sínum með hliðsjón af islenskri löggjöf
og alþjóðasamningum, þ.á.m. Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Til þess að svo megi verða þurfa
kennarar að þekkja til réttinda þeirra sem eru sérstaklega áréttuð I honum. í greininni er reynt að túlka
tiltekin ákvæði sáttmálans og draga fram ýmis vandkvæði og siðferðileg álitamál sem kennarar þurfa að
takast á við þegar honum er beitt í skólastarfi. Greinin ætti því að vera hjálpleg kennurum við að túlka
ákvæði sáttmálans til aö geta síðan beitt þeim I starii sínu.
Inngangur
Samningi Sameinuðu þjóðanna um rétt-
indi barnsins (1989), hér eftir kallaður
Barnasáttmáli, er ætlað að standa vörð
um réttindi barnsins. Sáttmálinn kveður
á um ýmsa þætti sem taldir eru forsendur
þess að barn hafi möguleika á að þroskast
og mannast. Áhersluatriði sáttmálans má
draga saman í hugtökunum: umhyggja,
vernd og þátttaka (Bartley, 2001; Enge-
lundh, 2009). í greininni verður reynt að
skoða þessi grundvallarhugtök í samhengi
við önnur ákvæði Barnasáttmálans jafn-
framt því sem skoðað er á hvað grund-
velli sáttmálinn er byggður og því lýst
hvers vegna hann varð til. í ljósi þessara
grundvallarhugtaka er hér sérstök áhersla
lögð á að skoða þau siðferðilegu álitamál
sem upp geta komið við að framfylgja til-
teknum ákvæðum sáttmálans (sérstaklega
greinum 2, 3, 9 og 12). Hér er ekki verið
að fjalla um lagalega hlið sáttmálans því
það hafa bæði Ágúst Þór Árnason (1994)
og Þórhildur Líndal (2007; 2011) þegar
gert, heldur er hann skoðaður og túlkaður
með gleraugum kennarans sem þarf að
taka mið af ákvæðum hans í starfi sínu.
Einnig verða dregnir fram þeir hagsmuna-
árekstrar sem upp geta komið þegar mið
er tekið af því sem barni er fyrir bestu
við ákvarðanatöku í málum er varða það
sérstaklega. Þegar beita á ákvæðum sátt-
málans geta tekist á ólíkir hagsmunir og
verður sérstaklega hugað að tilvikum þar
sem árekstrar verða milli gilda barna og
foreldra. í því sambandi verða dregin fram
ákveðin dæmi um það þegar þessir hags-
munir takast á.
Sú sýn á böm og bernsku sem ríkir á
hverjum tíma hefur áhrif á það hvernig og
í hversu ríkum mæli börn njóta réttinda.
Því verður dregin fram sú sýn sem hinir
fullorðnu hafa haft á börn og bernsku síð-
ustu áratugi og í því ljósi gerð grein fyrir
sýn Barnasáttmálans á börn.
Barnasáttmálinn byggist á þeirri grund-
vallarsýn lýðræðisins að allar manneskjur,
stórar og smáar, hafi sama gildi. Börn fæð-
ast inn í mismunandi aðstæður, alast upp
í ólíkum samfélögum, við ólík efnahagsleg
kjör, ólíkt stjórnmálaástand og ólíkar trúar-
legar forsendur en þrátt fyrir það hafa þau
rétt á því að þeim sé mætt af virðingu og að
staðinn sé vörður um friðhelgi þeirra (Bart-
ley, 2001; Rubenson, 2009). Breytt samfélög
og ný þekking hafa haft áhrif á viðhorf til
barna. í dag er ekki lengur litið á bernsk-
una sem undirbúning fyrir fullorðinsárin
heldur er litið á barnið sem geranda í eigin
lífi (Juul, 1996; Sommer, 2010). Börn þrosk-
ast ekki af sjálfu sér. Stuðningur, hvatning