Óðinn - 01.01.1936, Page 30

30
Ó Ð I N N
um hinir frægu forfeður vorir hinn tigna skrauthjúp,
er þeir klæddu frásögn sína í. Úr henni hafa þeir
Sveinbjörn og Jónas, og ótal fleiri landar vorir, ofið
þær silkiskyrtur andans, er skýlt hafa þjóð vorri
fram á þennan dag, ekkert vopn hefur bitið á og
tímans tönn mun aldrei fá gatslitið.
Einar Benediktsson hefur rjett að mæla. Líklega
hefur engin þjóð varðveitt tungu sína betur á hörm-
ungatímum en Islendingar. Þótt henni lægi við spjöll-
um og lægingu um skeið, þá fæddust þjóðinni stöð-
ugt einhverir þeir ágætismenn og föðurlandsvinir, sem
færðu alt í lag á ný. Það væri því meira en meðal-
skömm, ef vjer, sem nú lifum, ljetum oss farast ver
við hið dýrlega móðurmál vort. Aðstaða vor til verndar
því er þó ólíkt betri og auðveldari en hinna.
Rithöfundar og þeir, sem kosta bækur til prent-
unar, ættu því að gæta þess vel, að vanda mál á
ritum sínum og gefa ei aðrar bækur út en þær, er
skráðar væru á sæmilegu máli. Lægri kröfur má
eigi gera en það, að mál á bókum sje þó hneykslis-
laust.
Þyngstar skyldur í tjeðu efni hvíla þó á herðum
ritstjóra dagblaðanna. Þau eru keypt og lesin nær
því af sjerhverju heimili landsins. Af þessu er auð-
sætt, hvílík feiknaáhrif blöðin geta haft á tungu vora
bæði til ills og góðs, lægingar og frama. Þau eru
stórveldi, sem tungan verður að lúta. Hættan felst í
því, að alþýðan ber fult traust til ritstjóranna. Hún
veit, að þeir eru nær því allir skólagengnir menn,
Hún hyggur að óhætt muni vera, að taka orð og
orðasambönd, er þar koma fyrir, upp í talmál sitt og
ritmál. Það hljóti alt að vera úrvalsmál og ef til vill
gullaldartunga. Þetta er og að nokkuru leyti skiljan-
Iegt. Allan þann tíma, sem Björn heitinn ]ónsson
ráðherra gaf út ísafold, voru ritstjórnargreinar hans
sönn fyrirmynd að málfegurð og þrótti. Þar gat að
líta í nýrri mynd endurborinn þrótt, fegurð og orð-
snild hinna fornu gullaldarbókmenta, en jafnframt
orðfæð þeirra. Snildarmál var og jafnan á blaðinu
Lögrjettu. Einkum var málið viðfeldið og leikandi
lipurt. Á gamla Þjóðólfi var einnig hreint og vandað
orðfæri.
En hvernig er þá þessu háttað nú? Svo munu
margir spyrja. Vfirleitt má segja, að enn þá sjeu birtar
í blöðum vorum fjölmargar greinar ágætar á hreinu,
lipru og ágætu máli, en meðal þessa úrvals sjást þó
endemi og orðskrípi, sem stöðugt eru endurtekin sjer-
hverjum góðum íslending til raunar. Islenskri tungu
er misþyrmt og lög hennar þverbrotin og höfð að
engu. Þetta mun þykja þungur áfellisdómur, ef til víll
sleggjudómur út í loftið, og jeg mun að líkindum
beðinn að færa rök fyrir orðum mínum.
Það er þá tvent, sem jeg í þetta sinn ætla að
benda á máli mínu til sönnunar.
I fyrsta lagi er það notkun orðanna „á næstunni“.
Nú er tekið að nota þetta orðasamband sem at-
viksorð eða öllu fremur í stað atviksorðs og látið
merkja: bráðlega eða innan skamms. I öðru lagi er
það orðið „nýverið“, er jeg finn ástæðu til að gera
athugasemd við. Orð þetta er hluttaksorð liðins tíma
af hjálparsögninni að vera með ný- skeytt framan við.
Orð þetta með forskeytinu er nú einnig farið að
nota sem atviksorð í merkingunni: nýlega eða fyrir
skömmu.
Hjer er sýnilega gerð raun til að flæma góð og
gild atviksorð úr tungu vorri, þar sem þau eiga rjett
sæti, en hleypa svo skrípyrðum að í þeirra sess.
Hitt er og brot á lögum tungu vorrar og raunar
allra þeirra tungumála, sem jeg þekki til, að mynda
nafnorð af hástigi lýsingarorða. ]eg þekki ekki dæmi
þessa nema í nokkrum alþjóðaorðum, sem eru ætluð
sem ruslyrði og allragagn, t. d.: optimismus, optimist,
optimat, pessimismus, pessimist o. s. frv. Um það er
lítt hugsað, þótt myndun slíkra orða brjóti málvenjur.
Að orðið „næsta“ sje nafnorð og notað sem nafn-
orð nú á tímum, það sýnir forsetningarorðið „á“, sem
nú er ávalt haft á undan. Forsetningar eru að eins
notaðar með nafnorðum og fylgifiskum þeirra, lýs-
ingarorðum og fornöfnum.
Sje það leyfilegt, og rjúfi það ekki lög tungu vorrar,
að mynda nafnorðið »næsta« af hástigi lýsingarorðs-
ins næstur, þá væri það engu síður leyfilegt að mynda
nafnorðið fjærsta af hástiginu fjærstur og tala og rita
„á fjærstunniþví að svo er hástigið nú, þótt í forn-
öld væri það firstr. Enginn maður mælir þó nje ritar
»á fjærstunni* eða »á firstunni«. Er þetta eitt nægi-
legt til að sýna, að hjer er framið brot á lögum
tungu vorrar. Megi mynda nafnorð af hástigi eins
lýsingarorðs, þá er leyfilegt að mynda nafnorð af
hástigum allra lýsingarorða. Hugsum oss, þótt ósenni-
Iegt virðist, að svo kynni að fara, að alment yrði
upp á því tekið; hvernig myndi þá málblóm álíka og
þetta, sem jeg set hjer til smekks og dæmis, láta í
hlustum manna:
Þetta er heimskastan (í stað: magnaðasta heimsk-
an), sem jeg nokkuru sinni hef heyrt fljóta úr nokk-
uruin haus.
Hvernig verður það þá skýrt og skiljanlegt gert,
að ambaga þessi og ófögnuður komst inn í tungu
vora? Orðmyndin „næstunni“ finst í fornbókmentum