Andvari - 01.01.1975, Page 6

4
JAKOB JÓNSSON
ANDVARI
að hún lézt skömmu eftir að hann fæddist. Þá réðst að Háreksstöðum
ekkja ein, Guðríður að nafni, og tók hún miklu ástfóstri við drenginn.
Mun hún hafa átt mestan þátt í uppeldi hans, enda þótt faðir hans kvæntist
öðru sinni. Gísli var alinn upp á Háreksstöðum ásamt stórum hópi systk-
ina. Virðist sterk menntalöngun hafa búið með þeim öllum. Háreksstaðir
hafa verið afskekktur bær, og mætti því ætla, að Gísli og systkini hans hefðu
verið alin upp við þröngan sjónhring og lítil áhrif frá umheiminum. En
í rauninni leit rnyndin töluvert öðruvísi út á seinni hluta nítjándu aldar
en á fyrri hlutar hinnar tuttugustu. Byggðin á heiðinni var líkust því, að
þar væri nýlenda aðfluttra landnámsmanna, þótt töluverður spölur væri
milli bæja. Skammt var að fara til Austfjarða, og leiðir lágu bæði norður
og suður. En Austfirðir voru þá ef til vill sá landshluti, sem bezt lá við
samgöngum við umheiminn. Af þessu leiddi, að sumar þær hræringar, sem
síðar höfðu áhrif á alla þjóðina, fengu einna fyrst fótfestu á Austurlandi.
Bókakostur hefir sjálfsagt verið harla takmarkaður á Háreksstöðum, en
allt það, sem frá Gísla hefir komið, ber því glöggt vitni, að hann hefir á
unga aldri drukkið í sig fornbókmenntirnar, en jafnframt haft opinn huga
fyrir þeim fáu fræðibókum, sem til náðist og voru nýrri af nálinni. Rit eins
og Alþýðubók síra Þórarins i Görðum var mjög vel til þess fallin að ýta
undir forvitni og fróðleiksfýsn unglinga. Síðast en ekki sízt var það heiðin
sjálf, landið og tengsl þess við alþýðuskáldskap þjóðsögunnar, sem hlaut
að verða hugsandi unglingum að lind andlegrar endurnæringar. Eg hygg,
að það hafi alveg ósjálfrátt verið venja fólks í þann tíð að kenna unglingum
örnefni og kennileiti með þeim hætti að tengja þau við sögur og sagnir,
þegar þess var nokkur kostur, og því sáu menn fyrir sínum innri augum
landið morandi af lífi margra kynslóða. Auðfundið er af ferðaminningum
Gísla, er hann skráði á efri árum sínum, í eða eftir Islandsför, að þannig
hefir hann kynnzt landinu. Ahrif náttúrunnar sjálfrar á viðkvæman tilfinn-
ingamann með ríku ímyndunarafli eru hvarvetna auðfundin í því, sem
Gísli lætur eftir sig. Sterkur þáttur í bernskuáhrifum Gísla var söngurinn,
sem var einkum tengdur við húslestrana, er faðir hans rækti af mikilli
samvizkusemi. Var hann góður lesari og hafði góða söngrödd. Loks er að
geta þeirra áhrifa til mótunar, sem fólgin voru í starfi og leik.
Margir merkir menn hafa lýst bernskustöðvum sínum af tilfinningu,
en þegar Gísli kemur að rústum Háreksstaða á efri árum, snögga ferð,