Andvari - 01.01.1975, Blaðsíða 142

140
ÓLAFUR M. ÓLAFSSON
ANDVAIÍI
á Höfða“ (í Þverárhlíð) kemur við sögu 1494 og 1504. Að lokum segir Ólafur
(126. bls.): ,,En þar sem skýrt er tekið fram í VI 71 að Bó. séu ortar fyrir konu
sem bjó að Höfða í Þverárhlíð, og að [ = þar sem | nafnið Ari virðist vera falið
í I 46, virðist mjög sennilegt að átt sé við Ara Helgason. Af þessu virðist augljóst
að rímurnar hafi verið ortar kringum 1500.“
Höfundur Bósarímna segir frá bústað konu þeirrar, sem hann yrkir rímurnar
fyrir, á tveimur stöðum. I IV. rímu býr hún „hjá blíðum sjá og björgum hjá“
(3. er.), en í VI. rímu „í Þverárhlíð..., þar er á Höfða heitir“ (71. er.). Fyrra
dæminu fylgir ögrandi áskorun um að ráða hin myrku orð. Ekkert rímnaskáld
leggur slíka þraut fyrir lesendur sína eða áheyrendur í einni rímunni og færir
þeim svo lausnina í annarri. Að öllum líkindum er „Þverárhlíð“ með „Höfða“
dylgjur. Að öðrum kosti hefðu hinar römmu viðjar skáldsins um nafn konunnar
komið fyrir ekki, meðan bæði voru uppi, og reyndar verið skrípaleikur fremur
en íþrótt.
III
„Þar er ok sú skáldskapargrein, er jafnan þykkir vel koma ok menn kalla
of ljóst,“ segir Ólafur Þórðarson hvítaskáld, og víst er, að fólgið mál „danskrar
tungu“ er jafngamalt elztu kvæðum, sem varðveitzt hafa á Norðurlöndum.
Undirrót fólgins máls eru tvíræð orð eða margræð. I skáldskaparmáli klæðast
þau kenningum. Skipskenningin „hestur sjávar" felur í sér tvær myndir, sem
togast á um athygli manns: hest á kostum og skip í ólgusjó. Þegar skáldin
höfðu vanizt þessum leik, þráðu þeir meiri streitu. Þeirri löngun mátti fullnægja
með því að fela tvírætt orð í kenningu. ,,Marr“ er bæði sjór og hestur. Skáld,
sem var að yrkja um hest, gat allt eins falið þarfasta þjóninn í sjávarkenningu.
Þá varð streita milli merkingar kenningarinnar og efnis annarra orða setningar-
innar, sem kenningin stóð í. Streitan heimtaði orð, sem þýddi bæði ‘sjór’ og ‘hestur’.
Orðið, sem undir bjó: ,,marr“, átti að „stíga um palla“, eins og það var kallað,
þ. e. skipta um merkingu fyrir afl samhengisins. Lesandinn fékk margt í sinn
hlut: yndið af þeirri leit, sem hann þurfti að heyja með sjálfum sér eftir réttu
orði, sigurtilfinninguna, þegar hann fann það, og tvær myndir fyrir eina, líkingu,
sem löngum hefur þótt aðal andans.
Af þessum sökum og mörgum öðrum þurftu skáldin á að halda miklum
orðaforða. Hann juku þeir með því að safna heitum, sem síðan var komið fyrir
í bundnu máli, þulum, sem læra mátti. Þær kunnu skáldin og allir unnendur
skáldskapar. I Þulum er heitum raðað eftir merkingu. Hver þula er hópur
samheita. 1 elzta máli er farið að leika með heiti. Er þá eitt sett í annars stað,