Andvari - 01.01.1975, Blaðsíða 135

HERMANN PÁLSSON:
Hver myrti Véstein í Gísla sögu?
Þegar fjallað er um list Islendingasagna, verður ekki hjá því komizt að taka
öll atriSi þeirra og efni til greina, hvort sem um er aS ræða orðaforða, athafnir,
lýsingar eða annað. Nú hagar svo til í sumurn sögunum, að árstíðii og dægraskipti
gegna mikilvægum hlutverkum; stundum er hægt að benda á samband á milli
hvata manna og örlaga annars vegar og myrkurs og vetrar hms vegar. í Hrafnkels
sögu, þar sem forlagatrúar gætir ekki og enginn vafi leikur á um hvatir einstakra
tnanna, gerast sex helztu atburðirnir að sumarlagi um hjarta morgna eða daga.
Grettis saga lýsir mikilhæfum manni, sem verður að þola mikla ógæfu („Sitt
er hvort gæfa eða gervigleikur“), en í þeirrri sögu gerast margir atbuiðirnir í
skammdeginu, sumir hverjir á jólanótt. Ógæfa Grettis er tengd við myikui og
vetur, enda hræðist hann myrkrið eftir viðureignina við Glárn. Gæfuleyst
Þorgeirs í Fóstbræðra sögu á einnig skylt við myrkur, þótt hér sé ekki unnt
að fara út í þá sálma. En hvergi í sögunum, ætla ég, er sambandið milli myrkurs
°g ógæfu jafnáhrifamikið og í Gísla sögu, en hún gerir einnig óljósari grein fyrir
hvötum manna en nokkur saga önnur um íslenzkar hetjur í fyrndinni. I rir
lykilatburðir gerast um veturnætur: þeir Vésteinn og Þorgrímur eru myrtir að
næturlagi um það leyti, sem fólk er að fagna vetri, og sjálf söguhetjan er vegin
hinn fyrsta vetrardag. Eins og Grettir, þa þjáist Gisli af myrkfælni, og sagan
lysir á áhrifamikinn hátt draumum hans og otta. Myrkrið verður eins konar tákn
Rrir hamingjuleysi Gísla.
Eins og alkunnugt er, þá eru til tvær gerðir af Gísla sögu, og er hin lengri
þeirra ekki varðveitt í heilu lagi. List þeirra ber töluvert á milli, ekki sízt um
frásögnina af morði Vésteins. I styttri gerðinni, sem beitir myrkri af meiri snilld
en hin lengri, hvílir hula yfir morðinu, svo að aldrei er skýrt frá því greint,
hver banamaður Vésteins er. Samkvæmt lengri gerðinni er Vesteinn myrtur
af Þorgrími: „Svo er sagt, að illviðri því hinu mikla hefir valdið Þorgrímur
nef með göldrum sínum og gerningum og framið til þess seið, að nokkurn veg
yrði þess, að það færi gæfist á Vésteini, að Gísli væri eigi við staddur, þvi að
þeir treystust eigi á hann að ráða, ef Gísli væri hjá. En Þorgrímur Freysgoði fór