Andvari - 01.01.1994, Side 107

ANDVARI
HULDULJÓÐ SEM PASTORAL ELEGÍA
105
Þessi harða ádeila verður að teljast útúrdúr í kvæðinu og er raunar eins og
skáldið finni þetta sjálfur því hann segir í upphafi næsta erindis, þess sjötta:
Háðungarorð sem eyrun Huldu særa
ei skulu spilla ljóði voru meir;
- og snýr sér svo að öðru. En hvað kemur til að smekkmaðurinn og
fagurkerinn Jónas Hallgrímsson leyfir sér þennan „spillandi“ útúrdúr?
Ég held að það beri ekki að líta á þennan útúrdúr eða ofangreind ljóð
smalans sem brot á byggingu kvæðisins heldur einmitt órjúfanlegan þátt í
henni. Skýringin liggur í því að Jónas hefur ákveðna bókmenntategund að
fyrirmynd, sem er hin fornfræga pastoral elegía. Kvæði hans sver sig nefni-
lega að mörgu leyti í ætt við slík sveitasælu-harmljóð. Enda þótt Jónas yrki
hér minningarkvæði fremur en sorgarljóð, þ.e. kveður ekki um nýlátinn
mann, þá bera Hulduljóð sterkan svip af þessari tegund bókmennta.3
Skáldið hefur kannast við fornklassísk dæmi um slík harmljóð, svo sem
eftir höfundana Þeókrítos, Moskos, Bíon og Virgil, en hjarðljóð þess síð-
astnefnda (eklógar, búkólíka) voru námsefni í latínu á Bessastöðum þar
sem Jónas sat á skólabekk.4 Sjálfsagt hefur hann líka þekkt yngri pastoral
elegíur þar sem gætti gjarnan kristilegra áhrifa. Var andlátið þá oft gert
ásættanlegra með því að lýsa því yfir að hinn látni væri nú kominn í betri
vist hjá guði, en það var venja sem gætti að sjálfsögðu síður í heiðnum
kvæðum fornaldar. Sveitasælu-harmljóð voru ennþá lifandi kvæðahefð á
tímum evrópskrar rómantíkur og má t.d. nefna að kvæði Shelleys eftir
Keats, Adonais, er frumleg grein á meiði þeirra.
Það er fjölmargt í Hulduljóðum sem minnir á þessa tegund kvæða. Þar
má nefna atriði eins og sviðið (sveitin); margar raddir eða persónur (tvær ef
ekki þrjár auk ljóðmælanda); hinn „einfalda“ smala í niðurlaginu; hlutverk
stefja í kvæðinu (hetjan sem stígur upp af bárum); hinn harmþrungna tón í
byrjun; og táratalið í ljóðinu (náttúruandinn - Hulda - grætur hinn gengna
mann). Allt er þetta alvanalegt í pastoral elegíum bæði fyrr og síðar og að
sama skapi óvenjuleg samsetning í allri annarri kvæðagerð.
Lycidas
Taka mætti frægt dæmi um pastoral elegíu frá síðari öldum, kvæðið Lycidas
eftir Milton.5 Ekki er víst hvort Jónas þekkti þetta kvæði (það hafði m. a.
margoft komið út á þýsku, fyrst í nákvæmri þýðingu Simonar Grynaeus í
Basel 1752) en því svipar að mörgu leyti til Hulduljóða. Lycidas er ort um
skáldmæltan menntamann sem drukknaði í blóma síns aldurs á hafi úti.6 Þó