Andvari - 01.01.1994, Qupperneq 145

ANDVARI
FRÁ FRUMSTÆÐU BÆNDAVELDI TIL FJÖLÞÆTTS NÚTÍMASKIPULAGS
143
ingarvaldi hinna kjörnu fulltrúa fólksins. Hættan á misnotkun slíks ráðn-
ingarvalds er áreiðanlega mikil, en sá munur á, að starfsmannahóparnir
virðast ekki þurfa að standa öðrum reikningsskil gerða sinna, en hinir
kjörnu fulltrúar fólksins verða öðru hverju að leggja gerðir sínar í mat kjós-
enda, þótt þau reikningsskil séu oftast ærið handahófskennd og ófullkomin.
Þess eru dæmi, að forráðamenn ríkisstofnana og jafnvel deilda í Háskóla
Islands hafi ráðið eiginkonur sínar þangað, á sama tíma og þeir hafa sagt
upp öðru fólki og lækkað útgjöld í sparnaðarskyni. Dómnefndir í Háskóla
íslands hafa líka oftar en einu sinni verið sakaðar um að hygla sumum um-
sækjendum á kostnað annarra.
Ein aðalhugmynd þeirra Gunnars Helga og Svans er, að kreppa fyrir-
greiðslustjórnmálanna birtist í því, að stjórnmálaflokkarnir geti ekki mark-
að heildarstefnu í mikilvægum málum. Svanur nefnir nokkur dæmi (384,-
385. bls.). „Þar blasa við endalaus mistök og sóun: Krafla, fiskeldi, loðdýra-
rækt, sjávarútvegur, landbúnaður, flugstöðin í Keflavík, ráðhús í Reykjavík,
veitingahús í Öskjuhlíð, Blönduvirkjun, byggðastefna og húsnæðisstefna."
Hér slengir Svanur saman ólíkum málum, auk þess sem hann tvítelur sumt.
Offjárfestingar í fiskeldi og loðdýrarækt voru til dæmis offjárfestingar í
byggðastefnu; svipað er að segja um landbúnaðinn allan. I raun og veru
ætti Svanur að telja upp fimm mál: 1) í nafni byggðastefnu hefur verið of-
fjárfest í landbúnaði, fiskeldi og loðdýrarækt; 2) yfirvöld orkumála hafa lát-
ið reisa of margar virkjanir; 3) fiskveiðar við ísland hafa verið stundaðar
með of miklum tilkostnaði; 4) nokkur hús hafa orðið talsvert dýrari en gert
var ráð fyrir í kostnaðaráætlunum; 5) og húsnæðislán hafa verið greidd nið-
ur, svo að orðið hefur offjárfesting í húsnæði.
Lítum á þessi fimm ólíku mál. Offjárfestingar í byggða- og húsnæðismál-
um eiga sér sömu orsakir, of ódýr lán úr opinberum sjóðum. Það er raunar
athyglisvert, að Svanur sleppir Lánasjóði íslenskra námsmanna úr upptaln-
ingu sinni. Ef offjárfesting hefur orðið í húsnæðis- og byggðamálum vegna
of lágra vaxta, þá ætti hið sama að hafa gerst í skólamálum. Offjárfestingin
í orkumálum er flóknari viðfangs. íslendingar misstu af tækifærum til orku-
sölu, á meðan Alþýðubandalagið var í stjórn 1978-1979 og 1980-1983 og
stöðvaði um stundarsakir fyrirætlanir um orkufrekan stóriðnað. Hefðu þá
fengist kaupendur að orkunni, hefði líklega ekki verið rætt um offjárfest-
ingu. Var þetta of mikil framleiðsla eða of lítil sala? Auðvitað var Kröflu-
ævintýrið, sem Svanur nefnir sérstaklega, til marks um ónógan undirbúning
og flausturslega framkvæmd. En getur ekki verið, að hugsanleg offjárfest-
ing í orkumálum sé vegna þess, að yfirvöld eru ekki að fara með eigið fé
(eða hluthafa sinna), heldur annarra? Þau stefna eflaust ekki að hámarks-
arði, heldur hámarksumsvifum. Offjárfestingin í fiskveiðum hefur verið
vegna þess, að ríkið hefur til skamms tíma vanrækt það hlutverk sitt að búa