Andvari - 01.01.1995, Síða 104

102
SVEINN EINARSSON
ANDVARI
auk Reykjavíkur sýndur í Winnipeg og fleiri bæjum í Kanada. Hrossakets-
endirinn var leikinn í Iðnó nokkrum sinnum haustið 1912, gert svona eins
og til samanburðar við hinn endinn, sem líka var þá leikinn fyrsta kvöldið.
Og á sýningum Leikfélags Reykjavíkur á Fjalla-Eyvindi vorið 1940 var sá
endir við hafður, m. a. fyrir áeggjan Sigurðar Nordals. í grein í Alþýðu-
blaðinu á frumsýningardaginn 2. febrúar gerir Nordal grein fyrir forsendum
sínum og reynir jafnframt að kveða niður þann draug, að Jóhann hafi breytt
endinum fyrir áeggjan frú Dybwad; hrossaketsendirinn sé upprunalegri.5
Enginn vafi leikur á, að hrossaketsendirinn er eldri. í bréfi til tilvonandi
eiginkonu sinnar, Ib, í ágúst 1911 segir Jóhann: „Þýzki þýðandinn minn býst
við svari mjög fjótlega. Hann skrifaði mér bréf, sem var nærri því eins langt
og heil bók, og veiztu hvað, hann réðst heiftarlega á fyrri endinn á Fjalla-
Eyvindi, þar sem allt fer vel - ég svaraði honum með jafnlöngu bréfi og
reyndi að útskýra fyrir honum, að endirinn væri einmitt hið fegursta af
leikritinu.“6 Af þessu er ljóst, að þá um sumarið hefur Jóhann verið búinn
að ganga frá öðrum endi, þeim tragíska, og það að því er virðist áður en
ræðst um frumflutninginn hjá Leikfélagi Reykjavíkur eða fyrir þrýsting frá
Leikfélaginu. Ekki var heldur líklegt, að leikfélagar færu að blanda sér í
slík innri mál höfundar, sem að auki var búsettur í öðru landi. Þrátt fyrir
fullyrðingar við þýska þýðandann um að lukkulegi endirinn væri einmitt
„hið fegursta“ af leiknum, hafa þá sótt að skáldinu einhverjar efasemdir
þar að lútandi. Og fyrir frumprentun leiksins á dönsku velur hann einmitt
þennan yngri endi. Hlutur Kára verður ívið stærri, ef hesturinn birtist í
hríðinni sem svar við bænum hans til guðs forsjónarinnar, en mannlýsing
Höllu fær tragískari hæðir í yngri endinum og hann er að auki meira í sam-
ræmi við þá greiningu á byggingu leiksins, sem nú verður brátt vikið að.7
En víkjum nú aftur að viðprjóninu. Helge Toldberg segir í ævisögu
skáldsins: „Jóhann Sigurjónsson, sem gerði sér sjálfur grein fyrir því, að
veikasta hlið hans sem leikritaskálds var sú, að finna eðlilegan endi, tók því
næst til að semja hann, í bráð sem sjálfstæðan einþáttung.“8 Slík glíma við
endinn er nokkuð algeng hjá leikskáldum. Á það hefur og verið bent, að
fyrir áhrif leikhúsmanna, gagnrýnenda eða þýðenda átti Jóhann til að
breyta ýmsu í leikjum sínum og eru breytingarnar, sem hann gerði á Bónd-
anum á Hrauni í frumgerðinni sem leikin var á íslandi 1908 og fram til sýn-
ingarinnar á Konunglega leikhúsinu 1913, augljósasta dæmið. Þær breyting-
ar hafa sem kunnugt er ekki alltaf þótt til bóta.9 En spurning er hins vegar
hvort þessi fullyrðing, að Jóhann hafi átt erfitt með að ljúka leikjum sínum,
fær staðist. í frumdrögum og öðrum gögnum, sem Jóhann lét eftir sig, er
ýmislegt, sem bendir til hins gagnstæða, þ. e. að frumhugmynd leikja hans
hafi stundum birst í leifturmynd, sem í senn var kjarni hugsunar og leiks-